Oian señores a historia

dunha parroquia da Chaira

con bo gado e mellor xente 

que se chama Santaballa

 

I un día os parroquianos

acordaron de facer

unha obra de teatro

que agora mesmo imos ver

 

 

Daquelas que cantan ás pombas e ás flores

Todos din que teñen ialma de muller,

Eu que non as canto, Virxen da Paloma

Ai! ¿De que a terei?

 

 

Nai: Mamá ¿Donde estás?

 

Avoa: Na cociña, con túa irmá. 

 

Nai: Pois déixovos aquí as nenas, as cativas, que non sei que che queren preguntar pa un traballo que están a facer na escola. Vou á Villalba. Logo volvo. 

 

 

Avoa: Que queredes de nós? Que vides preguntar a unha vella coma min?

 

Neta 1: Estamos a facer un traballo sobre a parroquia de Santaballa. Estivemos onte no museo de Prehistoria de Vilalba informándonos das súas orixes e da súa andadura polo tempo. Chamounos a atención moitas cousas e as lendas e historias da Pena Grande e da Pena Chantada que seguro que coñeces, avoa. Gustáronnos moito. Escoitade e veredes.

 

Neta 2: Os restos arqueolóxicos da parroquia de Santaballa teñen os seus expoñentes máis importantes na Pena Grande, Pena Chantada e a Medoña de Estelo. A Pena Grande é un dos máis importantes monumentos do Paleolítico en Galicia e confirma asentamentos en Bordelle dende hai 12000 anos, é decir, dende a época das Covas de Altamira, sendo un lugar de acampada para grupos de cazadores nómades que baixo este potente afloramento rochoso gardábanse do frío, do clima da época de forma estacional. E, dende alí arriba, controlaban as migraciós das grandes manadas de animais que vagaban polo territorio. Estes animais servían de alimento e proporcionaban peles para o abrigo, ademais de ósos e astas para facer (trampas) e agullas de coser. Coñeces esta lenda, avoa?

 

Avoa: Coñezo, coñezo. 

 

Neta 2: A Pedra Chantada do Carrizo é un menhir simbólico duns 3000 anos de antigüedade. Tamén é o exemplo máis notable que hai en Galicia de pedras chantadas que se conserva. Habitualmente, relaciónase con cultos nas encrucilladas dos camiños, sendo os antecesores dos actuais cruceiros. Esta pedra de Santaballa atópase no medio dunha necrópole megalítica composta por máis de 20 sepulcros.

A medoña de Estelo é a maior dos que forman a necrópole da Pena Grande. Ten 2 metros de altura e 18 metros de diámetro. Cando lle tiraron (retiraron) a súa lousa, púidose ver unha cámara mortuoria de forma poligonal, conformada por 5 laxes e aberta (a cara) para o levante. 

 

Neta 1: Tamén soupemos que os veciños de Bordelle atopaban moreiras de pedras e chamábanlles: pedras de raio e pedras de chispa. As pedras de raio eran as que se usaban para facer as machadas e estaban mui pulidiñas e dicían que iso solo o podía facer un raio. E as pedras de chispa son os sílex que ao frotar fan chispa e se utilizaban para prende-lo lume.  

 

Neta 2: Agora nós, queríamos que vosoutras nos (contedes) algún conto, (tendo unha historia) pra rematar o noso traballo. Algunhas (incomprensíbel) pero aínda non me dixeches se coñecías esta última lenda, avoa. 

 

Avoa: Coñezo, filla, coñezo! (Cos) anos que eu teño, lévoa oído moitas veces, pero se estuvera aquí teu avó, moito máis che podía contar, que sabía o pasado e o porvir ¡Parece que o estou oíndo!

 

 

Avó: Lembranzas dun home vello. 

 

Santaballa miña terra 

terra donde eu nacín,

xente con moita fachenda

por ser d'aquí coma min

 

Lembro a este meu pobo 

botando a ollada atrás,

con defectos e virtudes 

con bondades e maldás

 

Eran tempos de estreiteza

(bela) terra, xentes listas

sacadas de tres escolas

daquelas chamadas mixtas

 

Lembro disputas e guerras

e o si señor de cada día,

lembro moito do que faltaba

lembro algo do que había 

 

Lembro eucaliptos no adro

a fraga i os castiñeiros,

e lembro os agora ausentes

e tan queridos cruceiros

 

Lembro festas na parroquia

(e bos salós) no Carrizo,

outro en casa de Naseiro,

outro na casa Crisanto,

e cando estes descansaban,

os bailes do Carricanto

 

Lembro os museos do viño

ou tabernas pra beber,

a do Louzao, Lourizán

e ao Jesús do Gran Poder.

 

Zapateiro, Manolín

e algo antes a de Andrés,

O Crisanto, o Sindicato

e no Carrizo, outras tres

 

Lembro diversiós miúdas

de tascas e foliadas,

lembro paseos na feira

un capador, un (lagoeiro)

e ata unha (rosadeira)

 

Lembro os montes ateigados

de lebres e de conexos,

de perdices e de pombas,

de morcegos e (bencellos)

 

Lembro regueiros e ríos,

todos cheíños de troitas. ´

Lembro mallar todo o día

pra algunhas casas que había

aínda que esas eran poucas

 

Lembro estreitas corredoiras

con carros cantando ao vento,

sufrimento e traballos

para gaña-lo sustento

 

Lembro prados de (pillota)

bo maínzo, boas hortas.

Xente algo cobizosa

sempre metida en liortas

por un marco ou un valado

¿Polo que? (era o menos)

Miñasxoias! Malpocados!

 

Lembro fouces e (ligóns)

e forcadas e gadañas,

apeiros que eran mui brutos

pero nada tiñan de malos.

Calquer rapaz de hoxe en día

o primeiro que diría:

onde había que enchufalos!

 

Lembro xentes máis tranquilas,

nin anuncios nin promesas,

ideas sin tanta présa.

A felicidade non chega

porque che chuzen a marca,

non se pode ter de todo

o que a nosa mente abarca

 

Lembro o meu singular pobo

retoño de (bos xermolos)

distinguido e relixioso

e un cura para nós solos

 

Lembro un pobo con cultura

que se puido levantar

e agora non ten envexa

do que eu poida lembrar

 

Por eso, non vos fixedes

nas lembranzas deste vello

Santaballa, a día de hoxe,

é un exemplo para os viciños

i ata para o mismo Concello

 

 

Tía: Moitas das cousas que nos conta o papá, aínda as vivín eu na miña mocedade. Como as foliadas, os bailes nas tascas, as esfollas do maínzo...

 

Avoa: E as mallas...

 

Tía: É verdade, e as mallas ¡Que ben o temos pasado co ruxir da máquina de mallar!

 

 

Cego: Os labradores honrados da aldea de Santaballa, pra sin paus face-la malla, ordenaron de comprar unha cousa nunca vista que dá moi bo resultado i eu direi decontado: ¡A máquina de mallar!

 

O día que se estreou, 

por certo, estaba chovendo

(incomprensíbel) viña correndo xente 

de todo o arredor

 

Mais dixo un vello curioso 

dende que a estivo mirando:

O mundo vaise acabando, 

vállame o Noso Señor!

 

Polo que acabo de ver, aínda non estou convencido, dentro hai un home escondido, iso non o hai que dudar. 

 

Estala como un fungueiro 

dando paus a brazo libre

que senón sería imposible 

como había de mallar

 

Vaise o velliño curioso 

foi xunto do maquinista

pediulle, limpando a vista 

se lle deixaba mirar

 

Ai señor mire o que queira

mais teña usté moi bo tento!

Meteu a cabeza dentro 

e non a puido sacar

 

Berraba canto podía: 

Tirade por min veciños

que me quedo sin fuciños! 

Seica o demo me atentou!

 

A vella por el tirou, 

no chau caeu deitado, 

desque se deu levantado 

desta maneira falou: 

Fun sacristán moitos anos, 

fun á misiña a diario 

e xa anduven o calvario 

e nunca tal me pasou. 

Por forza foi unha trampa

pra quedar esfuciñado 

¡Se estoupara o condanado do demo que a inventou!

 

 

Avoa: Miña nai, a vosa avoa, cóntabame que nos seus anos mozos pasaron moita fame ou o tempo non daba tregua e perdíanse as colleitas e os labregos non tiñan que dar de comer aos seus fillos, e botáronos a pedir e algunhos morrían polo camiño, e outros tuvéronse que ir pra as Américas.

 

Tía: Si, aquí da casa tamén se foron os tíos Antón e mais Casilda ¿Non é certo mamá?

 

Avoa: Si filla, si. Pra Cuba. E fóronse pra aló mui probiños e eran moi pequeniños cando se foron. Inda parece que me lembro cando a Xoana choraba polo seu fillo, abrazada ao seu fillo, que se lle iba pra Cuba, diante da choza vella.

 

 

Xoana: Meu filliño querido da ialma, nunca máis te verei! Meu filliño, (canto por Dios) cho pido, non te vaias! Teu paiciño morreu e ti vaste. Eu quedo soíña, aínda que teña que eu andar cun fol á limosna e andar sen roupa. Ricardiño (pra verte ben farto), aínda que non teña un carto!

Ricardo, Ricardiño, por Dios, non te vaias que eu toleo! Virxen santa do Carmen me valla e os santos do ceo!

 

Fillo de Xoana: Miña nai por Dios cale, non chores, de veras lle pido pola ialma, que na gloria esteña, do meu pai querido! Esas bágoas que verte vostede, queixosa e rendida, son coitelos que o peito me cravan e quítanme a vida! Aínda que lonxe me vou, non a deixo siquera un momento, levareina canda min gravada no meu pensamento. Pida a Dios e aos santos benditos pola sorte miña para tornar (abrazado) i contento i adiós, naiciña. 

 

Xoana: Ricardo, filliño! Se volves e eu morro, no ceo te agardo! Maldita migración moura cando (incomprensíbel) chegas, por que rompes os corazós destas mais nobres galegas? Os cartos que p'aquí mandas, pouco fan, a nada chegan pra pagares tanta sangre que bebes da patria galega!

 

 

Gaiteiro: Interpreta o himno do Antigo Reino de Galiza.

 

 

Cando era tempo de inverno pensaba onde estarías, 

cando era tempo de sol pensaba onde andarías, 

agora soamente penso, meu ben, si me olvidarías!

 

 

Neta 1: Menudo traballo me vai saír con esto que estamos a escoitar! E non sabedes algún conto, dos veciños, por exemplo?

 

Avoa: Estas noites longas de inverno daban moito pra contar. Moito máis do que está escrito.

 

Tía: E as festas do Patrón, os roxós, as tascas. A do Barreiro, onde se xuntaban os de Naseiro, os de Ramos e os de Celeiro.

 

 

(...)

 

Narradora 1: Ti sabes algunha?

 

Narradora 2: Si. En Gocendre había un rapaz que lle fixo unha ofrenda a Santiago, que quería irse pa Cuba e despois, aló, fixo unha gran fortuna e quixo volver pra a casa, pero cando quixo volver, morreu. E entonces, desde eso, vese un espíritu cerca da capilla de Santiago cunha capa, ás veces blanca e, outras veces, negra. Tamén se ve un can (incomprensíbel)

 

Narradora 1: Eu vouvos contar unha, por eso estaba calada sen dicir nada, mandándovos falar a vosoutras. O que foi lenda, que moitos din que é verdá, e digamos de casi que si, foi (incomprensíbel) contan veciños, avós e tataravós, no que foi o cambio de santo na parroquia. 

Esto foi hai moitos anos. Xa nos remontamos á época dos romanos, había as minas de ferro e claro, entre Santaballa e Lanzós, había aí un punto de minas de ferro moi grande e moi interesante. Entonces, sempre houbo un pequeno rifirrafe a ver por quen collía máis terra. 

Vamos avanzando para non nos remontar (...) á época dos romanos, é moito e xa cando veu a época feudal, daquela que andaban os señores feudales, que se fixeron os condados e os pazos e todos eso, seguía habendo alí moito ferro e habendo problemas entre as parroquias. E colleron, os feudales, e mandaron facer un camiño que separara ambas parroquias. E entonces, aí, aínda houbo máis rifirrafe. Sobre todo, polos lindes das terras, os problemas de sempre, e chegou a haber moito problema entre o cura da parroquia de Lanzós...e unha condesa que vivía no pazo de (Samaruga). Consecuencia, que chegaron a tal punto, que estaba o cura misando e, a todo esto, preséntase na porta da iglesia a condesa a cabalo cunha pistola daquelas de pólvora, e pégalle un tiro ao cura, matándoo dentro da iglesia. 

A condesa botou a correr a cabalo. Os veciños colleron as súas/ os seus cabalos e saliron tras ela seguindo as pisadas, pero a condesa que xa tiña todo planeado, ferrara o cabalo ao revés, de maneira que non a puideron coller. 

A que vén esto? Ao morrer o cura dentro da iglesia de maneira tráxica, daquela o obispado decidiu cambiar o patrón. De maneira que o San Pedro, que temos hoxe aquí, estaba en Lanzós e trouxeron o San Pedro pa a parroquia lindeira que coincidía ser Santaballa. E o santo de Santaballa, que era San Martiño, levárono pa Lanzós. D'aí aínda hai documentación, hoxe, que di que aquí en Santaballa, o noso campo da festa tiña un nombre de Campo de San Martiño e o de Lanzós, o nombre de Campo de San Pedro. E, aí, está un pequeno vestigio do que nos din 

que (é verdá).

Dende aquela, pois, Santaballa-Lanzós fixéronse máis amigos e xa non hai tantos problemas. 

 

 

Avoa: Xa non sei se habrá máis que contarvos!

 

Neta 2: Non é así avoa! Que dixo a tía da festa do Patrón?

 

Avoa: Ai, como non seña de cando levaron o San Pedro á capital a restaurar.

 

Neta 2: E nunca che oíra nada deso. Conta, conta!

 

 

Recitador: Na festa do ano pasado

 

A Santaballa acudín 

polas festas patronales

direi algo do que vin 

nesta terra de (incomprensíbel)

 

Durante a solemne misa 

xa na iglesia non se entraba

e fóra xa a xente sin prisa,

aos santiños lle rezaba

 

Houbo unha gran procesión 

con estandartes e santos

e iba o vello Patrón 

vistindo dourados mantos

 

Este San Pedriño vello

sufreu un gran cautiverio

(incomprensíbel) vello

foi este pra o cementerio

 

Da capilla que hai alí

foi sacado pra pintalo

e levalo hastra Madrid

pagando dous o traballo

que son: Sergio Castro Castro

e David González Castro

ningún deles mentecato

nin dos que andan de arrastro.

Por nobleza agradecida

quedou San Pedro restaurado,

que os santos protexan vida

e na morte, estén ao teu lado

 

Moito se alegrou a xente

ao velo na procesión

renovado e refulxente

foi cousa de admiración

 

Tamén iba San Miguel

con un pé encima do demo

e cunha espada sen (incomprensíbel)

queríao furar polo medio

 

Voltos os santos á igrexa

empezou no adro a festa

e así eu no ceo me vexa 

como me gustou a orquesta

 

Era a (incomprensíbel) da Coruña

de fama internacional,

si algo no prezo non tiña

abofé non o fai mui mal

 

Tocaron alí unhas pezas

que aínda non lle sei o chamo,

mambo, twits ou cousas desas

que non se oían antano

 

Bailábades agarrados

como antes a muñeira

e torcíanse pra atrás e aos lados

eu non sei de que maneira

 

Naide parecía da aldea

asemellaban indianos

elas con nailon e seda

e eles, tergal e bos panos

 

As mozas piripostiñas

parecían maniquís

relós, bolsos e outras cousiñas

acordóuseme París

 

(Merendas) moitas había

nas ramalleiras e prados,

e un de Vilalba decía:

Que encantados o pasamos!

 

De noite, unha masa humana

xuntouse alí en Santaballa

e dixo un que estuvo na Habana:

Estas son festas de talla!

 

Contalos non tería fin

con tanta xuventude de Muras,

e eso que a todos vos vin

había moitos a oscuras

 

 

Tía: Mamá, non te acordas que nos contabas sempre que, cando a guerra, os franceses enterraron no monte da (incomprensíbel) un tesouro de gran valía? E que o tiñan agochado baixo dunha pedra (incomprensíbel) indo os rapaces con paus e ferros, petaban as pedras en busca do tesouro?

 

Neta 2: E atopárono?

 

Tía: Nadie atopou nin pedra nin tesouro. Era pa tolear os cativos e telos entretenidos. 

 

Avoa: E que daquela coas andrómenas do diaño e as súas falcatruadas, algún, por pouco, non tolea. Como aquel veciño, que non vou deci-lo seu nombre, que estaba á porta da iglesia escoitando. 

 

 

Monxe: Ai do demo, ai do demo que lle tripaba a barriga a San Miguel! Meus veciños, que mal o pasei pero eívolo contar porque como decía meu avó, cando morreu por Cuba: "Neste mundo cornán, unhos veñen e outros van". Uns imos indo e outros veñen vindo e neste mundo de tolos, sempre rematamos indo todos. Porque, meus ermás, eu oín fala-lo demo na iglesia de Santaballa e desde aquela a frade me metín, e así ando polo mundo, como vedes vestido de monxe pobre, con cartiños na saqueta e procurando algunha muller que lle pida que lle meta, no seu peto, que teña un home mártir e santiño que me deixe durmir quente, que me de pan e mais viño. Así levo moitos anos, neste mundo traizoeiro, pedindo esmola polas portas (...)

Heivos contar a historia que me aconteceu, a min, na igrexa de Santaballa. 

 

Aló no mes de xaneiro

unha noite moi oscura,

viña eu dun viaxiño

por xunto a casa do cura

 

Sentín barullar na iglesia,

fun amodiño escoitando

e era o demo que estaba

desta maneira falando:

Mighel, deixa vir si queres

que hei de levar moitos homes 

e deixar poucas mulleres.

Hei de levar aos pleiteantes

(da feito) todos a unha,

mulleres marungadoras

non hei deixar quedar ningunha

porque a xente que hai no mundo

vai de Dios tan alonxada

que tan solo deixa a porta

cando se ve apurada

 

Sácame o pé da barriga

que, abofé, me estás mancando

que quero pillar o home

que está na porta escoitando

 

Eu escapei correndo

con un medo que era un milagro,

e esbandallei a chaqueta

nas canceleiras do adro

 

Berrei polos santos todos,

chamei ao Santo Sudario

e fun batir co peito

á parede do Calvario

 

Baixei a costa da Parda

de correr, sudando tanto

e fun caer de costas

ao prado que ten Crisanto

 

Levanteime d'alí 

cun gran dor de barriga

e fun romper a cabeza

ás escaleiras da (Liga)

 

Levanteime como puiden

sangrando coma un carneiro

e espeiteme hastra a cintura

na veiga que hai en Piñeiro

 

Peguei uns berros grandes:

Vídeme valer veciños!

E saleu o can do xastre

e roeume nos fuciños!

 

 

Nai: Boas! Dixen boas!

 

Avoa, tía, netas: Boas!

 

Nai: E non me debedes de botar en falta. Nin a cena quentastes!

 

Avoa: E non tiñamos fame! 

 

Nai: Eu nos sei vostedes, pero estes estano a pasar ben!

 

 

 

Góstame moito o teatro

góstame moito esta escola

como dixo Caetano:

enriba de mel filloas

 

Esta vai por despedida

hoxe, eiquí, non canto outra

os señores que me oyen

hoxe (nun) ano m'oian outra!

 

I ai la, la, la, ai, la, le, lo

ai, os de Santaballa sonche o demo!

Sonche o demo, sonche o demo

ai, os de Santaballa sonche o demo!