Datos biográficos:

Ángel Rivas Veiga naceu no medio doutros cinco irmáns o 1 de novembro de 1924 no lugar de Eirexúa, parroquia de Xudán, concello da Pontenova (Lugo). Aquí naceu e aquí residiu ata que casou e se trasladou a Orxás, en Pousada, concello da Pastoriza, que é onde viviu na compaña da súa muller, pasando o tempo entre o coidado dun horto primoroso e as excursións programadas para os da súa idade. E o 8 de febreiro de 2016 despediuse un home único, cuxo espírito vaga xa na soidade intanxible do cemiterio da súa parroquia natal.
A Ángel coñecémolo en 1996, cando os do Equipo Chaira andabamos cos traballos de campo para o Inventario de contos e lendas e outras manifestacións da literatura de tradición oral do concello da Pontenova. Recibiunos na súa casa de Eirexúa unha tarde de outono, convidounos a sentar arredor da cociña de ferro, e aos poucos xa estaba engaiolándonos coa súa sabedoría. Paseniño comezou a narrar uns fermosísimos contos que aprendera cando mozo, escoitados duns e doutros, sobre todo do seu pai, nas polavilas que se facían entón nas casas da aldea para mellor pasar as noites de inverno. Aqueles contos que os estudosos da materia chaman marabillosos ou ordinarios coma "O Castelo de Irás e Non Volverás", "O fardelo e a manta", "O ferreiro e o demo", "A gaita máxica"... e outros moitos que despois publicamos no libro Polavila na Pontenova. Lendas, contos e romances (Lugo, 1998). Logo, estudando de vagar aquel tesouro literario, descubrimos que as versións dalgúns son únicas e as doutros constitúen unha aportación notable entre as que se recompilaron en Galicia e en toda a Península. Aquel día, e outros de despois que nos reunimos con el, tivemos a sorte de coñecer un mestre humilde, de gozar do saber dun exemplo vivo de narrador oral que aprendera o oficio, sen querer, escoitando aos vellos contadores da súa aldea. 
A vida, a longa e saudosa vida de Ángel Rivas, deulle para ir vinte veráns seguidos segar a Castela, sempre á mesma casa, primeiro como mozo e logo como maioral. Traballou en mil e unha obras, na construción de estradas e no campo, e ata quixo ser frautista e gaiteiro, pero non acabaron de entenderse instrumento e instrumentista.
Como narrador oral, Ángel Rivas, foi un mestre de voz rexa e pausada, dominador dos rexistros e das reiteracións inherentes á comunicación oral. Escoitalo era ter o privilexio de recuar aos tempos nos que a literatura só circulaba escrita coa boca e lida cos oídos. 
Ángel, aínda que só momentaneamente, chegou a vivir do conto. Nunha das xeiras laborais traballou ao servizo dun panadeiro e houbo ocasións en que o patrón lle encargou ir contar contos ao seu fillo pequeno, doente no leito. Mágoa que non lle durase aquela ocupación; as calores de a carón do forno non lle sentaban e tivo que mudar de oficio. O que máis perdeu no cambio foi o fillo do panadeiro.
A UNESCO na Convención para a Salvagarda do Patrimonio Inmaterial (outubro de 2003) acordou instar aos estados membros á creación de sistemas nacionais para a identificación e o recoñecemento dos chamados Tesouros Humanos Vivos, individuos que posúen en sumo grao os coñecementos e técnicas necesarias para interpretar ou recrear determinados elementos do patrimonio cultural inmaterial e así garantir que os seus saberes se perpetúen, transmitan e divulguen entre as novas xeracións. 
Ángel Rivas Veiga é un Tesouro Humano Vivo; só falta que as institucións competentes fagan o posible por recoñecerllo.
Ángel Rivas Veiga foi o único narrador oral galego escollido para o proxecto "La memoria de los cuentos", patrocinado pola Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales no que participan só 8 narradores orais de todo o Estado. Consta dun documental conducido polo escritor Antonio Rodríguez Almodóvar e mais dunha publicación cos contos e datos biográficos dos narradores.

[Antonio Reigosa]

Gravación: 5 de novembro de 2011

[-]

Datos biográficos:

Aurelio Ramos Ogando é veciño do lugar da Alén, na parroquia de Xirazga, no concello de Beariz (Ourense) e é un magnífico contador.

É ben coñecido pola súa facilidade de palabra, o seu humor, a súa disposición e posúe distintos e notábeis talentos: tanto pode coller a gaita para animar unha festa como improvisar un discurso en verso ao xeito dos brindeiros.

Aurelio dá fe a través das súas narracións dos lugares onde os mouros deixaron as súas marcas e tesouros nos montes de Xirazga e arredores e sería quen de falar con eles coma un outro. Conserva a memoria intacta e conta de xeito sublime as historias e aventuras da xente da parroquia, dos que xa non están pero non se esquecen.

Foi galardoado pola AELG como Mestre da Memoria no ano 2021.

No acto, conducido por Antonio Reigosa e Lois Pérez, participaron Cesáreo Sánchez Iglesias, presidente da AELG, Xosé Manuel Varela Varela, quen fixo a laudatio de Teresa dos Cucos, e Calros Solla, quen leu a laudatio de Aurelio Ramos Ogando.

(Estas gravacións foron financiadas por CEDRO e a Deputación de Lugo)

[-]

Datos biográficos:

Grupo formado por 12 mulleres nacidas en Cabo Verde, residentes en Galicia, a maioría en Burela (Lugo).
O nome, Batuko Tabanka, que se pode traducir como "Entroido de tambores", tómano dun antigo ritmo tradicional de Cabo Verde. A batuka, en orixe, foi música de xente escrava, nacida canda a colonización portuguesa das illas de Cabo Verde no s. XVI. A música e o baile batuka son unha forma de comunicación dos que non podían facelo doutra maneira: batendo o peito, usando trapos mollados ou unha saca de coiro que colocan entre as pernas, como fan agora.
O grupo formouse a finais do s. XX en Burela. En 2009 gravaron o seu primeiro disco “Djunta mô” (Xuntamos as mans) editado pola produtora PAI Música, para o que contaron coa colaboración de Uxía, Mercedes Peón, Xosé Manuel Budiño, Rodrigo Romaní e Fernando Abreu.
Na súa música revive a memoria das súas orixes que recuperaron entre nós, na terra á que se viron forzadas a migrar por necesidades económicas.
O seu proxecto, con máis de vinte anos de vida, serviulles para percorrer Galicia e outras partes da península e incluso varios países de Europa. Protagonizan documentais, participaron en numerosos festivais e programas de televisión. Incluso ofreceron concertos no seu propio país. A súa decisión provocou, ademais de conservar o seu rico folclore, difundilo polo mundo.

Foron galardoadas pola AELG como Mestras da Memoria no ano 2020.

No acto, conducido Antonio Reigosa e Lois Pérez, participaron Cesáreo Sánchez Iglesias, presidente da AELG, Bernardo Penabade, quen fixo a laudatio de Batuko Tabanka, que foi respondida por Nilda Borges, e Xurxo Souto, quen leu a laudatio de Emilio Españadero.

Gravación: 12 de decembro de 2020

[-]

Datos biográficos:

Foi catedrática de Literatura Galega na Universidade de Vigo e agora é catedrática emérita. Na súa longa vida académica ten publicado libros e artigos sobre diferentes temas da literatura galega, como a Nova Narrativa Galega, a poesía de mulleres e de Cunqueiro, a narrativa de Casares etc. Leva anos dedicada á clasificación do conto galego de tradición oral. Neste ámbito ten publicado os libros Contos galegos de tradición oral (Vigo: Nigratrea, 2002), que tivo dúas edicións en galego e unha versión reducida en castelán, Cuentos gallegos de tradición oral (Vigo: Nigratrea, 2003). En 2010 publica o Catálogo tipolóxico do conto galego (Universidade de Vigo: Servizo de Publicacións), unha extensa obra de máis de 1000 páxinas. Desde o ano 2004 pertence ao Groupe de Recherche Européen sur les Narrations Orales (GRENO), e ten participado en xornadas de traballo en diversos países: Francia, Cataluña, Grecia, Portugal, Galicia, Baleares... Froito da xuntanza organizada en Galicia (Mondariz e Santiago) en 2012, sae o libro Imaxes de muller. Representación da feminidade en mitos, contos e lendas (Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo), do que foi coordinadora.

A gravación, análise, edición e subida á web dos vídeos, foron posíbeis grazas ao financiamento da Consellería de Cultura, Lingua e Xuventude.

[-]

Datos biográficos:

Coñecida entre a veciñanza como "Dolores do Coxo", os seus ollos brillan cando alguén se achega a saudala e mais cando lle falan de coplas. A súa cabeza non deixa de lembrar os versos que aprendeu desde ben nova.
Dolores Macías naceu o 7 de abril de 1930 no lugar de Borneiro, á beira da igrexa parroquial de San Xoán. Levou unha vida tranquila, sen grandes cambios. Traballou sempre na casa e na labranza. Ao contrario doutras irmás, non aprendeu a coser, pero si o traballo do liño e, de paso, os cantos de fía. Acorda ir de moza a algunhas fiadas ao Esmorís, en Cesullas, ou a Bamiro, en Vimiazo.
Xa lle gustaba cantar á súa nai María, pero outro tipo de cantos, os relixiosos. Dolores acompañábaa na misa para axudar ao vello párroco de Borneiro, don José Andújar, que ‑comenta con retranca- disque non cantaba moi ben.
Cunha copla á Virxe da Barca recorda con agarimo as peregrinacións á romaría de Muxía, aínda que a súa viaxe inesquecíbel sería a Venezuela, onde compartiu nove meses cos seus irmáns emigrados Maruja e Manolo. A emigración, polo tanto, tamén ocupa un lugar destacado nas cantigas do seu repertorio.
A veciñanza e amizades sempre lle fan peticións das súas cantigas máis populares, especialmente dos seus romances de cego, que recita entoando e sen fallo. Como exemplo, o romance de Cristovo e Micaela, que aprendía na feira de Baio aos músicos ambulantes que alí chegaban. Outros tamén os lembra de escoitalos cando ía ao Entroido da Agualada á casa dos seus padriños.
Moitas das coplas que sabe Dolores veñen de vello, pero outras sáenlle a ela no momento e con temas de actualidade como as que lle cantou ao presentador Xosé Ramón Gayoso no programa Luar, ao que acudiu nalgunhas ocasións.
Sabe tocar a pandeireta, especialmente a muiñeira vella de Borneiro co puño pechado, e sempre prefire que outras pandeireteiras a acompañen. Tamén baila «como o fan as mulleres», e aínda que os anos non perdoan e se apoia nun bastón, sempre está disposta e alegre para botar unha peza.
Nunca deixou de participar nas gravacións e recollidas por parte de grupos tradicionais como Xacarandaina, achegar versos ao Cancioneiro de Cabana de Bergantiños de Pablo Díaz e Olga Kirk, ou cantar diante da cámara da AELG.
Para sempre quedarán no recordo as sesións de coplas que nos agasallou xunto coa súa amiga Aurora Ramos (1913) en moitas actividades de posta en valor do patrimonio oral que se levan facendo desde o concello de Cabana de Bergantiños.

Vexa aquí o fondo videográfico coas participacións de Dolores Macías Pose no Proxecto Polafías.

[Ángel Eiroa. Dinamizador Turístico e Cultura en Cabana de Bergantiños]
Gravación: 21 de febreiro de 2016

Colaborou na organización: Fundación Eduardo Pondal
Agradecementos: Centro Arqueolóxico do Dolmen de Dombate
Patrocinador: Área de Cultura da Deputación da Coruña
Coordinou: Antonio Reigosa (vogal responsábel da Sección de  Literatura de Tradición Oral)

 

 

[-]

Datos biográficos:

Musicóloga. Natural de Basilea (Suíza), onde comezou os seus estudos que ampliou en Colonia e Múnich. É directora de coro e musicóloga. A partir de 1971 ocupou a cátedra de harmonía e contrapunto na Academia de Música de Lucerna (Suíza) e comeza a desenvolver investigacións arredor das músicas populares europeas. Realizou traballos de campo nos Balcáns, no Cáucaso, Alemaña e Francia cuxo resultado publica no libro Das Volkslied in Europa. Vielfalt seiner Erscheinungsformen (O Canto Popular en Europa. Diversidade das súas formas) (Lucerna, 1978). 
En 1978 visita Galicia para coñecer a nosa música popular mais o interese polo que aquí descobre fai que se dispoña a realizar un traballo de campo intensivo por todo o país que remata coa publicación da magna obra en 7 volumes que contén a mellor e máis ampla análise, clasificación e estudo da nosa lírica popular, publicada baixo o título Cancioneiro Popular Galego pola Fundación Barrié en 1984.  
O Arquivo Sonoro de Galicia conserva 248 CD con copias dixitalizadas das súas gravacións orixinais e coas correspondentes transcricións a cargo do profesor e filólogo Antón Santamarina.
Entre os recoñecementos que se lle fixeron en Galicia están o I Día das Galegas nas Letras en 2014 e o Premio Honorífico 2017 da Asociación de Músicos ao Vivo.

Foi galardoada pola AELG como Mestra da Memoria no ano 2019.

No acto, conducido Antonio Reigosa, participaron Cesáreo Sánchez Iglesias, presidente da AELG, Antón Santamarina, quen fixo a laudatio de Dorothé Schubarth, e Xosé Luís Freire, quen leu a laudatio de Pablo Quintana.

A gravación, análise, edición e subida á web dos vídeos, gravados o 25 de outubro de 2019 na biblioteca do Instituto da Lingua Galega, foron posíbeis grazas ao financiamento da Consellería de Cultura e da Deputación Provincial da Coruña.

[-]

Datos biográficos:

Elena Requeijo Barro (Elba Requeijo), naceu en Arca, Montouto, en 1943. Criouse onde agora vive, no lugar das Basilias, na parroquia de Labrada, concello de Abadín. Alí medrou entre os traballos propios do medio, da idade e do sexo, e os xogos con xoguetes de fabricación propia. Aprendeu na escola básica, a que ensina a ler e a escribir, e as catro regras, e tamén aprendeu outras moitas cousas imprescindibles para sobrevivir: os nomes das árbores e das plantas, os dos animais, os dos penedos, fontes, camiños e leiras, os das ferramentas e os dos labores que se fan con elas, e tamén aprendeu unha lingua para falar, contar e cantar; a lingua nai. Casou e tivo fillos que agora lle van achegando netos; fillos e netos que van e veñen...
Coñecémola en 1992 cando os do Equipo Chaira andabamos cos traballos de campo para a realización dun inventario de literatura de tradición oral do concello de Abadín. Petamos á súa porta na procura de Aurora, a súa sogra, sabedores de que dominaba un amplo rexistro de coplas e cántigas, como así foi, pero ninguén nos avisara de que naquela casa tamén vivía outra persoa que atesouraba inmensas riquezas na súa memoria. Aquel mesmo día gravámoslle romances, parrafeos, contos…, e volvemos outros días, e outros... O resultado está publicado no libro Da fala dos brañegos. Literatura oral do concello de Abadín (O. Carnero, X. R. Cuba, A. Reigosa e M. Salvador, 2004) ao que Elba aporta tres contos “Ben pode ser”, “O fillo do cura” e un interesantísimo “Como naceron os lobos” que esconde, en realidade, un mito. Tamén nos recitou tres versións dos coñecidos romances “Xerineldo”, “Albaniña e “O conde Alarcos”, parrafeos e romances de cego como “Os paraugüeiros”, “Tres casamentos nun día”, “As catorce mentiras”, “Cuarta feira”, “Boas tardes, rapaciña”; unha panxoliña e numerosas coplas do cancioneiro popular.
Anos máis adiante, no 2007, Elba Requeijo participou en dúas sesión (Serra de Outes e Mondoñedo) do poxecto da Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG) denominado Polafías, reunións ou veladas de carácter festivo con contidos literarios e musicais que pretenden rescatar do esquecemento e poñer en valor o valioso patrimonio oral, literario e musical galego. Tamén participou na revista oral "Tesouros vivos", promovida pola Asociación Cultural e Pedagóxica "Ponte nas Ondas" que tivo lugar no Museo Verbum de Vigo o 5 de xuño de 2009, na 3ª edición da revista oral “O pazo das musas”, 29 de setembro de 2005, editada polo Museo de Lugo, un número especial dedicado a divulgar e apoiar a candidatura para o recoñecemento por parte da UNESCO da Tradición Oral Galego-Portuguesa como Obra Mestra do Patrimonio Oral e Intanxible da Humanidade.
Máis recentemente interviu no curso “As literaturas infantís e xuvenís ibéricas. Reescrituras actuais do conto popular” organizado pola USC e colaborou no proxecto da AELG que leva por título “Mestres da memoria”, unha mostra representaiva dos saberes dos máis vellos para divulgalos a través de internet como modelos de excelencia da literatura de tradición oral galega aínda viva.
Elba Requeijo recrea o que lle escoitou aos vellos, especialmnte a un dos seus avós, e tamén o que leu nas “historias” que lle emprestaban ou que mercaba na feira de Gontán. Sempre gustou de memorizar os textos e logo recitalos coa maior fidelidade posible o que a convirte nunha transmisora fiable e única; Elba é un Tesouro Humano Vivo.

Vexa aquí o fondo videográfico coas participacións de Elba Requeijo no Proxecto Polafías.

[Antonio Reigosa]

Gravación: 2 de xullo de 2010

 

 

[-]

Datos biográficos:

Emilio Pérez Álvarez, Emilio do Pando, naceu no lugar do Pando, parroquia de Cuíñas, concello da Fonsagrada (Lugo) un  27 de febreiro de 1932. Foi o máis cativo de dez irmáns, criados nunha casa con moitas necesidades pero tamén alegre e con tradición musical. Seu pai tocaba a frauta traveseira, e un seu irmán era tocador de trompa. Ademais, a casa natal foi lugar de reunión onde se celebraron moitas polavilas.
A primeira memoria que ten da música e dos músicos da Fonsagrada é de cando andaba polos dous anos e medio: foi daquela cando quedou impresionado pola música do Chocolateiro, un gaiteiro dezanove anos maior, que el recorda tocando algunha peza coa súa gaita para amenizar, entre os monllos, os descansos da sega do trigo. 
No transcorrer da vida, ademais de músico, foi  xastre, comercial de electrodomésticos, carteiro por vinte e cinco anos, activista social, político e cultural, e ata presidente dun club de fútbol. Mestre de músicos, semente e salvagarda -con outros nomes míticos da comarca- da conservación da trompa ata a actualidade. 
Emilio do Pando  participou na creación e colaborou decisivamente no acrecentamento de fondos do Museo Etnográfico da Fonsagrada, unha institución fundamental na realidade cultural actual daquel concello. Tamén foi dirixente e formador doutro colectivo cultural da Fonsagrada, a Asociación “Antaruxas e Sorteiros” fundada en 1979, agrupación responsable da profunda tradición que atesoura aquela comarca no referente á música e baile tradicionais.
Emilio do Pando foi gaiteiro e tocador de trompa de formación autodidacta. Tiña facilidade para aprender dos vellos gaiteiros e trompeiros, aos que lembra con admiración e gratitude. Formou varios grupos musicais que amenizaron centos de festas e romaxes por case todo o país. Foi un dos músicos populares galegos que, xunto ao seu paisano e amigo Herminio Villaverde, participaron no disco La Voz Antigua, unha gravación de SONIC, S. A. en 1980. Foi tamén, momentaneamente, foi actor na película Tierra del Fuego, un filme gravado en parte na Fonsagrada, dirixido por Manuel Littin, no que compartiu cartel con Uxía Blanco, Nancho Novo, Ornella Mutti e Jorge Perugorría.
Xa na madurez, recoñecida por fin a súa mestría máis alá da súa terra natal, foi convidado a impartir numerosos obradoiros e a participar en múltiples concertos con grupos de tanto renome como Luar na Lubre ou Milladoiro. Tributáronselle numerosas e moi merecidas homenaxes. Unha das súas alegrías  e ilusións é ver como o seu sobriño-neto, Daniel Pando, se convertiu nun digno continuador da tradición dos tocadores de trompa da Fonsagrada e de toda a Terra de Burón.
Emilio do Pando pasou a formar parte do noso arquivo de Mestres da Memoria como exemplo irrepetible de persoa onde conviven memoria, saber e tradición.

Deixounos o 29 de xuño de 2017.

[-]

Datos biográficos:

Excompoñente do colectivo de música tradicional “O Son Da Terra” e da banda de gaitas “Os Rexumeiros”. Encargado entre os anos 1992 e 2001 do pub “A Cova Folk”. Membro da organización das “Noites Celtas” na Coruña. Membro do xurado en distintas edicións do Certame Runas do Festival Internacional do Mundo Celta de Ortigueira e do Concurso Internacional de Folk “Cuarto Los Valles” en Navelgas (Asturias). Autor durante varios anos da páxina “Feitizo De Sons” no suplemento dominical do xornal Galicia Hoxe. Director e presentador do programa radiofónico "Lume Na Palleira" desde 1992 ata a actualidade.

“Lume Na Palleira” naceu no mes de setembro do ano 1992, da man de Emilio Españadero Paz, como unha proposta musical alternativa para as ondas radiofónicas, tratando de que a música folk e tradicional, tanto do noso país como de outros (principalmente os de influencia céltica), tivese presenza a través de ditas ondas. No ano 1996 “Lume Na Palleira” incorporouse á programación da Radio Galega.

Foi galardoado pola AELG como Mestre da Memoria no ano 2020.

No acto, conducido Antonio Reigosa e Lois Pérez, participaron Cesáreo Sánchez Iglesias, presidente da AELG, Bernardo Penabade, quen fixo a laudatio de Batuko Tabanka, que foi respondida por Nilda Borges, e Xurxo Souto, quen leu a laudatio de Emilio Españadero.

[-]

Datos biográficos:

O gaiteiro do Canizo–A Gudiña, Faustino Luis Seoane, nado o 18 de xuño de 1924, é memoria viva dos gaiteiros da súa xeración. Faustino foi gravado no ano 1952 polo musicólogo americano Alan Lomax.

Para o acompañamento musical a Faustino Luis Seoane nas pezas que interpretou contamos coa colaboración de Félix Castro Vicente ao bombo e José Luis Vasallo coa caixa.

Esta gravación realizouse na Gudiña, na casa de Faustino, o día 1 de outubro de 2022 co financiamento da Consellería de Cultura.

[-]

Datos biográficos:

Nado na Coruña o 1 de novembro de 1963 e veciño na actualidade do concello de Oza-Cesuras, Henrique Peón Mosteiro (Quique Peón) é folclorista, coreógrafo, investigador, intérprete, docente e director escénico no ámbito da música e o baile tradicional de Galicia. A súa actividade profesional céntrase na investigación etnográfica cun extenso labor de recollida de campo, restaurando e recuperando centos de bailes, danzas, músicas, traxes, costumes e tradicións, gañando innumerables premios a nivel estatal e internacional dirixindo o Grupo de Música e Baile Tradicional Xacarandaina da Coruña:
- Xornadas de Folclore galego de Santiago de Compostela: Medalla de Ouro – 1983, 84, 85 e 87
- Mellor bailarín de Galicia – 1985 e 1988
- Programa Gente Joven TVE: Primeiro premio – 1983, 84 e 85.
- 1º Premio no concurso Dances et traditions Populaires de Châteauneuf-du-Faou (Francia)
- 1º Premio no concurso internacional de Zemplen (Hungría)

Creador de distintos espectáculos folclóricos:
- Costumes e saberes dun pobo
- Unha viaxe por noutrora
- Ribeirana
- Atruto
- Dengue
- Camiño do Sul
- Galicien Amerika line
- Patrimonio Inmaterial
- Endaterra (actual)

No 2008 crea a súa propia compañía profesional de Danza Galega, “Quique Peón Cía.”, na que desenvolve as súas inquedanzas creativas e coreográficas.

Premios:
- 2º Premio de Coreografía no XXI Certamen de Danza Española y Flamenco de Madrid.
- Premio do Conservatorio Superior de Danza “María de Ávila” de Madrid.

Producións:
- Ovay (2008)
- Alendacroa (2010)
- Seisdecatro (2011)
- Amizade (2012)
- O Poder do Arcabuz (2016)

No apartado folk liderou o grupo de música “Radio Cos”, con dous traballos discográficos no mercado e foi grupo oficial do Womex 2018. Na actualidade forma parte do Grupo OFB (Os do Fondo da Barra) que sacaron ao mercado o seu primeiro traballo discográfico chamado BâNZô.

A gravación, análise, edición e subida á web dos vídeos, foron posíbeis grazas ao financiamento da Deputación de Lugo e CEDRO.

[-]

Datos biográficos:

Santaballa (Vilalba-Lugo),1921-2019

Naceu no albor do século XX, o 14 de setembro de 1921, nunha das parroquias do concello de Vilalba, nas terras chairegas de Santaballa, en cuxo cemiterio descansa desde o 6 de xullo de 2019. Tivo unha longa vida de 97 anos.

Criouse no seo dunha familia labrega humilde, nunha situación privilexiada como filla vinculeira.
Dende moi nena acudiu á escola da Liga, á que asistía cando podía, non cando quería, pois por aquel entón o traballo era moi necesario para sacar a casa familiar adiante.
Xa de moza, casou aos 26 anos con José Bermúdez, máis coñecido como Pepe do Fogaina, co que tivo seis fillos. Un deles morreulle ao pouco de nacer, pero conseguiu botar adiante cinco fillos nun contexto nada fácil como foi o da dura posguerra española.
Adicou toda a súa vida ao traballo na labranza e ao coidado das vacas que proporcionaban a pouca riqueza daqueles días.
Aos seus 90 anos lembraba con certa añoranza a escola daquela época, recoñecendo que lle gustaba moito asistir porque lle gustaba estudiar, pero a miseria daquela época non permitía que a educación fose primordial para as familias campesiñas do momento.
Lembraba unha anécdota da súa etapa final na escola, cando o seu mestre Don Antonio Quintela Ferreiro foi visitar persoalmente a seus pais para recomendarlles "que seguisen estudiando a súa filla porque era unha pena botar a perder unha nena tan intelixente". É evidente que seus pais non puideron cumprir aquel consello, por razóns económicas pero tamén porque non desexaban quedar sós. Eran outros tempos e primaban outros valores.
Josefa foi unha muller loitadora que co seu suor e o do seu home logrou sobrevivir o infortunio dos tempos que lle tocou vivir.
Como boa santaballesa, mostrouse orgullosa de nacer nunha das parroquias máis prósperas da contorna, loada polo seu tío poeta Caetano Arias López, ao que tamén alababa por ser un dos cantores da Terra Chá de principios do século XX, que deixou un importante legado poético para a posteridade.
Caetano foi un dos poetas populares máis prolíficos da provincia de Lugo. A súa obra é intimista, social e, sobre todo, popular, reflexo da Santaballa dos primeiros anos do século pasado na que deixou fonda pegada a emigración a América. Boa testemuña delo é a construción da escola habaneira sufragada integramente polos veciños da parroquia, emigrados e non emigrados, que ansiaban un futuro mellor para as xeracións vindeiras.
Moitas das súas poesías chegaron aos máis diversos recantos do país como cantares de cego, transmitidas oralmente de vellos a mozos, e publicadas na prensa vilalbesa da época e en rifas que se facían nos festexos. Caetano, xunto co seu fillo, o pai de Josefa e un veciño, integraba un cuarteto de gaitas que amenizaba as festas e romaxes que se celebraban na comarca a mediados do século pasado.
Josefa coñeceu moi de preto a súa poesía e sentía fachenda de ser sobriña dun dos poucos poetas populares que viron parir as terras vilalbesas. Foi unha das poucas transmisoras da súa obra, e estes son algúns dos poemas que a Josefa máis lle gusta lembrar: "Encima de mel, filloas", "A máquina de mallar", "Adiós, meu Ricardo", "Galicia, xardín de flores", "As papas de Xacoba", "¡Probe gaiteiro!", etc...
Josefa aproveitaba con ledicia calquera ocasión, sobre todo as xuntanzas familiares e de amigos, para recitar e lembrar con gran emoción a poesía de seu tío Caetano, aínda que recoñecía que cada vez lle resulta máis difícil pois, dixera ela: "... agora xa son unha vella de 90 anos". Aínda así, gozou dunha gran memoria para recitala con todo luxo de detalles e con gran forza interpretativa. Esta foi, xunto coa leitura, unha das grandes aficións de Josefa.

Adaptación de "Unha muller feita de terra", artigo de Carme Pernas Bermúdez

Gravación: 5 de novembro de 2011

Vexa aquí o fondo videográfico coas participacións de Josefa Arias Castelo no Proxecto Polafías.

[-]

Datos biográficos:

Luz  Fandiño naceu no barrio de Sar en Santiago de Compostela, no ano 1931. En 1951 morre a súa nai, e quedan súa avoa, súa irmá e ela. No ano seguinte, 1952, reclamada por unhas curmás da súa nai e tías, emigra á Arxentina, onde é explotada miserablemente. No ano 64 chega a París, animada pola súa irmá. Aquí bota 15 anos. Volta para Galiza no 79, para Santiago, onde reside na actualidade.
Dende os seus anos de emigración, Luz escribe. Ten publicados varios contos: Só os nenos e nenas poderán salvar a terra, A Farangulliña de neve, Kaltume, a fadiña da Praia, A carballeira engaiolada, A carrouchiña... e poemarios. Dende o ano 2000 os seus poemas están recollidos por anos, con cadanseu título: Latexos, Utopías, Vivir é vibrar, Indignación e rebeldía, A luz dos vagalumes, Ríos e regos da vida, Semente, Fíos de luz de lúa, Berros, O pracer de envellecer, A liberdade ten ás de vento, Nas azas do vento; dous poemarios en francés, De èpines et de pensées I-II, e tamén un Escolma, que recolle algúns dos seus poemas dos inicios da súa escrita. Formou parte da Asociación Redes Escarlata coa que publicou un libro de poemas Xuro que nunca máis pasarei fame.

Ten colaboracións en varias revistas, xornais e na radio e televisión galegas. Recitou poesías na compostelá Praza de Fonseca co colectivo “Mar de Tinta”, xurdido a consecuencia da catástrofe do Prestige. Hoxe, aos 86 anos, segue escribindo a diario e participando en recitais, charlas e obradoiros por todo o país. 
[Mercedes Santiago]

A gravación, análise, edición e subida á web dos vídeos, gravados o 2 de abril de 2018 en Santiago de Compostela, foron posíbeis grazas ao financiamento da Consellería de Cultura e da Deputación Provincial da Coruña.

 

Da miña infancia a miña 
memoria garda ledas
lembranzas creadas
por dúas mulleres rebeldes,
que en tempos de fame e de
medos non se axeonllaron
e souberon espertar
a miña pantasía,
mesmo a risco da súa 
propia vida…
Naquela profunda e 
longa noite e naquel escuro
pesadelo puxeron luz e cor
de esperanzan nas miñas
ideas….

Brúa o vento e, para tal,
motivos non lle faltan.
Oubea o vento como un
can adoecido e abofé
para iso sóbralle razón.
No seu rouco oubeo trae
o pranto das criaturas
esfameadas, as que o mar
devolve afogadas.
Acaso a dor dunha criatura
belga é máis arrepiante 
que a dor dunha criatura árabe?
Acaso o seu sangue ten 
diferente cor e as bágoas
teñen menos sal?

A nosa memoria
componse de anacos
da nosa historia,
da nosa vida vivida,
da nosa identidade,
que o noso subconscente
vai gravando.
A memoria é a que lle dá
credibilidade 
ás nosas verbas,
quen rexeita a luz 
da súa memoria…
nen sequera chega a ser unha
sombra…
O que non ten pasado
non existe e por pura lóxica 
non ten futuro.

                                        Luz Fandiño

[-]

Datos biográficos:

Grupo de folk galego interxeracional, creado por Uxía en Sanguiñeda (Mos). Está integrado por 11 cantadeiras (Silvina, Fita, Carmiña, Lina, Aurita, Teresa, Paz, Paca, Carmen, Chola e Maruja) acompañadas por 5 músicos: Sabela Dacal (acordeón e voz), Antonio Prieto (gaita, frauta e voz), Javier (bombo percusión tradicional e voz), Anxo Pardo (tambor, percusión tradicional e voz) e Ana Senlle (dirección vocal, voz e pandeireta).

Foron galardoadas pola AELG como Mestras da Memoria en 2022. No acto, conducido por Antonio Reigosa e Lois Pérez, participaron Cesáreo Sánchez Iglesias, presidente da AELG, e Dorinda Castro, quen leu a laudatio de Malvela.

(Estas gravacións foron financiadas pola Deputación de Lugo e CEDRO)

[-]

Datos biográficos:

O acordeón diatónico, segundo o investigador Pedro Pascual, chegou á Península Ibérica a finais do s. XIX. E tivo éxito, un enorme éxito este instrumento, especialmente nas festas populares asociado ao baile agarrado e a outros ritmos de moda a partir dos anos 40 do s. XX. Mais axiña, a pesar desa enorme popularidade, caeu en desuso ao ser substituído polos acordeóns “piano” que levaban as orquestras profesionais.
A figura de Manuel Pazos é moi importante pois só el e uns pouquiños tocadores (Sindo de Olelas, Edelmiro de Irixo e Manuel Calvo) tocaban o diatónico ao estilo “galego” a finais do s. XX.
Grazas ás gravacións que se lle fixeron a partir de 1998, cando contaba xa 75 anos, podemos coñecer e conservar o amplo repertorio, decisivo para que un grande número de músicos máis novos se achegasen ao diatónico e interpreten, compoñan e intercambien con instrumentistas doutras tradicións ese xeito “galego” de tocar o diatónico.
Manuel Pazos Redonda, da Casa da Forreira, naceu en Merexo, parroquia de Ozón  (Muxía), o 9 de maio de 1926, nun lugar situado nunha paraxe espectacular no fondo da ría, entre Camariñas e Muxía. Fillo e neto de emigrantes na Arxentina, terceiro fillo dos 8 irmáns que foron. Manuel nin emigrou nin quixo ter que ver cos oficios do mar. Naceu onde vive, en terra de ceboleiros e ceboleiras, boa para cultivar, ademais de excelentes cebolas, millo, patacas… ou o que se queira, que foi ao que se dedicou Manuel toda a vida. Ou case toda, que tamén lembra os traballos dos tempos do wolframio que precisaban os alemáns e vixiaban os ingleses, e tamén que con algún daqueles cartiños aínda chegaría un acordeón máis moderno e mais enteiro á casa de Manuel.
En 1937, cando xa el andaba co devezo de imitar aos afamados Caroliños, músicos de Muxía, chegou ás súas mans o galano soñado; un acordeón de botóns que ao seu primo José de Benito non lle cabía na maleta de regreso a Arxentina.
Quedou o acordeón en Merexo e as primeiras leccións do primo aínda que, nun primeiro momento, mentres Manuel non foi quen de aprender un repertorio básico, o acordeón alugábase a veciños que xa sabían tocar para amenizar os bailes da parroquia. Pero non tardou Manuel en dominar as pezas imprescindibles para levar o ritmo no baile: xotas, muiñeiras, pasodobres, e tamén valses ou mazurcas que viñeran do outro lado do mar. O que máis lle gustou sempre foi ver como se botaban a bailar, sobre todo as mozas, cando el tocaba.
Aos poucos, Manuel foi facendo súas as pezas que aprendía, e engadiulles “o floreo”, unha habilidade que el imitou dos Caroliños, mellorándoa notablemente e que só uns dedos áxiles moi adestrados poden lograr.
O seu repertorio foise conformando de pezas escoitadas aquí e acolá, unhas chegadas do outro lado do mar, outras escoitadas a uns xitanos cando a mili, outras do ceguiño de Muxía, acordeonadas que el levaba ás palilladas e tamén aos salóns de baile de Merexo e arredores.
Sempre tocou só. Tras un tempo de silencio musical logo da morte da muller en 1989, en 1996, instigado polo fillo, Pedro, volve a coller o acordeón, desta volta para acompañar a viaxe no autobús e encher de sons atlánticos reivindicativos a Castellana de Madrid cando a gran manifestación dos gandeiros galegos en 1996, como fixo en 2008 cando houbo que protestar contra a megafactoría piscícola que quería asolagar Merexo. 
A partir de aí chega o recoñecemento. Visita os platós de programas de TV como Luar, Alalá e A Repichoca. Actúa nos escenarios dos grandes teatros galegos (unha moi especial, sen estar prevista, no Pazo da Ópera da Coruña con Flaco Jiménez) recibe visitas de investigadores e músicos que queren saber, que queren aprender como Mercedes Peón, Ugia Pedreira, Kepa Junquera, os irmáns Castro Vicente, Xurxo Souto..., aínda que non faltaron os contratempos cando un accidente laboral afecta considerablemente a mobilidade de varios dos dedos dunha man.
Todo o superou Pazos. Chegaron as gravacións, as actuacións, os premios; os últimos, como sempre, os da veciñanza, pero chegaron.
Múltiples anécdotas encherían de alegría esta breve laudatoria. Como cando lle amañou o acordeón cunha pila de foco ao Ceguiño de Corcubión, os recordos do alcalde republicano de Carballo, José Monteagudo, agochado na súa casa no 36, os recordos do barco do gas, o buque cisterna alemán abatido no 43 no mar de Muxía por avión aliados e que deixou aquel mar mancado coa primeira marea negra que se recorda por alí. Alguén prendeulle lume ao gas e ardeu mar e o monte de arredor.
“É unha persoa moi polifacética, que igual muxe unha vaca que fai un cesto, toca unha mazurca ou un pasodobre”, dixo del o seu fillo Pedro. 
“Acórdome cando eramos pequenos. Estaba o acordeón no faiado. E só o sacaba pola festa do San Martiño que viñan os primos de Corcubión. E despois máis adiante xa faciamos festa polo san Xoán ou polo San Pedro na praia de Lago, ou nun bar, ou mesmo na corredoira... Dunha peza pasaba a tocar outra, ata as tres da mañá, toda a noite”, di a súa filla María Xosé.
E quizais con estas dúas citas abondase, sen máis palabras, para definir a capacidade de Manuel Pazos para adaptarse ao medio e ás circunstancias. Citas ás que quizais só habería que engadir nun rótulo ben grande, xunto ao título de “Mestre da Memoria”, “Mestre do Floreo”.
Todo isto e moito máis poden vostedes ler e escoitar no libro-disco editado pola aCentralFolque (Centro Galego da Música Popular) en 2015 co título “Pazos de Merexo. O acordeón diatónico da Costa da Morte”, da autoría de Xurxo Souto e Pedro Pascual.  Unha publicación con datos biográficos, fotografías, partituras do repertorio antolóxico de Pazos de Merexo e un CD cunha entrevista e pezas musicais interpretadas por Pazos con Kepa Junquera, Brais Maceiras, Xosé Manuel Varela… e o seu propio neto, Adrián.

Antonio Reigosa

(Pazos de Merexo deixounos o 25 de marzo de 2019 e descansa no cemiterio parroquial de San Martiño de Ozón, a súa parroquia natal.)

(Agradecemos a información e recomendacións achegadas polos membros do Grupo de Traballo da Sección de Literatura de Tradición Oral da AELG, Félix Castro Vicente, Xurxo Souto e Xosé Manuel Varela)

A gravación, análise, edición e subida á web dos vídeos, gravados o 26 de marzo de 2018 en Merexo (Muxía), foron posíbeis grazas ao financiamento da Consellería de Cultura e da Deputación Provincial da Coruña.

[-]

Datos biográficos:

Manuela Cortizo Medal, Manuela das Marianas, naceu o 13 de xullo de 1930 en Cerdedo (Pontevedra). De pequena trasladouse ao lugar de Barro de Arén, no mesmo concello, onde residiu desde entón. Alí casou con José Álvarez Sieiro, criou dúas fillas, Sinda e Ana, e dedicouse aos labores do campo.
Da súa tía, Mariana Cortizo Lorenzo, aprendeu os primeiros cantos, que coa súa prodixiosa voz pronto lle deron renome e prestixio en toda a comarca. Foi fundadora e compoñente do grupo “Pandereteiras do Barro de Arén”, coas que gravou un CD, participou en programas de radio e televisión, e foi entrevistada por numerosos investigadores do folclore popular galego, cuxo resultado se pode comprobar en libros como Cantares de Manuela de Barro, de Calros Solla, e Cantareira de Barro de Arén. Manuela Cortizo Medal, de Xosé Lois Foxo.
O seu repertorio como cantareira é moi amplo: cantos de ronda, de berce, Reis, Nadal…, cantares de oficios (de arrieiros, alfareiros…), parrafeos, romances (históricos, de cego …), coplas de todo tipo, interpretadas con ou sen acompañamento da pandeireta.
Manuela foi unha muller alegre, de voz potente e transparente. Poucas veces tropezamos nas nosas camiñadas polo país con persoas tan sensibles e amantes da cultura tradicional, tan preocupadas pola recreación e difusión dos cantos e das músicas populares. Gardaba na súa memoria milleiros de pezas para cantar, pero tamén contos e lendas ou historias da súa querida Terra de Cerdedo.
Por todos estes méritos o concello de Cerdedo concedeulle a Medalla de Ouro, o concello de Forcarei a Medalla “Gaiteiro de Soutelo”. Conta co Diploma da Real Banda de Gaitas da Deputación de Ourense, e co Diploma “Mestra da Memoria”, concedido pola AELG (Asociación de Escritoræs en Lingua Galega) o ano 2013.

Deixounos o 31 de xaneiro de 2018.

Vexa aquí o fondo videográfico coas participacións de Manuela Cortizo no Proxecto Polafías.

[Antonio Reigosa]

 

[-]

Datos biográficos:

É unha destacada fotógrafa das mulleres da raia, ou arraianas. Son recoñecidos en Galicia, no norte de Portugal e nas provincias pegadas a Galicia de Castela e León, os seus traballos documentando e impulsando os Entroidos e a conservación das máscaras propias de cada lugar.

A gravación, análise, edición e subida á web dos vídeos, foron posíbeis grazas ao financiamento da Deputación de Lugo e CEDRO.

 

[-]

Datos biográficos:

Xosé Luís Rivas Cruz, coñecido polo alcume de Mini, naceu en San Martiño de Pacios (Begonte) o 18 de xuño de 1951. É mestre, músico, cantante, compositor, musicólogo e tamén político en exercicio no concello de Boimorto, lugar onde exerceu por un longo período a docencia e onde reside. Chegou a impartir clases na escola unitaria desta localidade, para pasar logo a exercer o maxisterio no CPI Armando Cotarelo Valledor do concello boimortense. Ao tempo, desenvolveu un amplo labor cultural dentro da música, na que segue de forma activa. Formou parte da banda Fuxan os ventos dende a súa fundación ata 1982, para despois, no 1984, formar A Quenlla co seu compañeiro Baldomero Iglesias Dobarrio, máis coñecido por Mero, grupo no que continúan ambos na actualidade. Nese mesmo ano fixo Mini a música para a curtametraxe Mamasunción.
Exerce como compositor de novas músicas, pero tamén de adaptador de cancións galegas, levando a cabo un intenso labor de recompilación do folklore galego. Ten editados 13 álbums e arranxado as músicas para os seguintes vídeos: Historia da Lingua Galega, Os señores da palabra. Historia do día das Letras Galegas, 70 anos de nacionalismo, Memoria de rosas, Longa noite de pedra, A carón da escola, Cantares de cego I, Contos de lanuxes para nenos e Somos lenda viva.
Canto a escrita, no plano individual, ten publicado en 2007 o ensaio Boimorto: memoria dun silencio, de cuxa saída se ocupou o propio concello de Boimorto.
  Baldomero Francisco Iglesias Dobarrio, coñecido artisticamente polo hipocorístico Mero, naceu en Vilalba o 27 de xuño de 1951. Cantante, músico, poeta, escritor, tamén exerceu o maxisterio e fíxoo moito tempo no concello de Mesía, lindeiro co de Boimorto do seu compañeiro Mini. Coma este, formou parte da banda Fuxan os ventos dende a súa fundación en 1972 e abandonou o grupo canda el para facer nacer no 1984 o grupo A Quenlla.
Individualmente é sobre todo creador de poesía, con libros de títulos como: Na lonxitude do tempo (Espiral Maior-2005), Recendos de luz e sombra (2006-Fundación Manuel María), No papel que mudo escoita (2011-Irmandade Manuel María), Doce ducias (2016-Instituto de Estudos Chairegos). Neste eido literario ten gañado varios premios, entre eles o Prados Ledesma do Concello de Viveiro no 2002 polo primeiro libro citado.
Con VVAA, participou en publicacións como Homenaxe poética ao trobador Xohán de Requeixo (2003), A cidade na poesía galega do século XXI (2012-Toxosoutos), 150 Cantares para Rosalía de Castro (2015-Fundación Rosalía e Radio Galega [libro electrónico]) e Xoán Xesús González. Verbo na arria (2016-Corsárias).
  Partindo da súa actividade como investigadores, ambos os dous teñen obra en común en libros como Contos de vellos para nenos (Citania-1995), Somos lenda viva (Citania-1996), Cantos, Coplas e Romances de Cego da que xa viron a luz dous tomos (1998/2001-Ophiusa) e seica queda masa para máis fornadas.
É salientábel o seu labor de recompilación de contos, lendas, refráns, ditos e poemas, principalmente na súa Terra Cha natal e nas zonas onde exerceron o seu traballo como mestres: Boimorto e Mesía. O arquivo sonoro froito deste labor e composto por milleiros de cintas magnetofónicas, foille cedido ao Museo do Pobo Galego para a súa dixitalización e incorporación ao Arquivo do Patrimonio Oral da Identidade, que ha estar dispoñíbel na web do museo.
Tamén fixeron achegas ao eido educativo e son autores de diversos libros de ciencias sociais, naturais e de lingua galega para o ensino infantil e primario.
Como músicos, ademais das composicións orixinais propias de cada un e as feitas entrambos, están as músicas coas que revitalizaron e popularizaron a autores da nosa literatura como Xabier Prado Lameiro, como Luís Pimentel ou como Luís Seoane. Debémoslles a eles que teñan música escritores como Celso Emilio Ferreiro, Xosé María Díaz Castro, Xosé Neira Vilas ou, por suposto, Manuel María. Cantados e musicados por Mini e Mero foron tamén autores máis achegados no tempo como Méndez Ferrín, Marica Campo, Darío Xohán Cabana ou o louzarín Fiz Vergara Vilariño. E mesmo incluíron traducido algún poeta de fóra, como é o caso do salmantino Marcos Ana.
Así mesmo foron partícipes do proxecto discográfico Quiquiriquí que foi producido en 2006 pola Asociación de Gaiteiros Galegos, un traballo dirixido á xente nova coa idea de valorizar a cultura tradicional e mesmo teñen intervido en obras teatrais como a levada á escena por Volta e Dálle teatro titulada Pan, catro propostas arredor da malla (con creación e adaptación musical deles).
Sen dúbida esta inxente e variada labor fixo que no ano 1997 recibisen o Premio San Martiño de Nomalización Lingüística do concello da Estrada, que no 2009 lles fose outorgado O Pedrón de Ouro, que en 2011 lles concedesen o Premio Ramón Piñeiro López–Facer País e que en marzo do 2016 fosen recoñecidos en Lugo pola Asociación de Escritoraes en Lingua Galega como Mestres da Memoria.

    Vexa aquí o fondo videográfico coas participacións de Mini e Mero no Proxecto Polafías.
[Isidro Novo]

[-]

Datos biográficos:

Naceu en Vilanova de Oscos (Asturias) en 1956. Reside na Coruña desde 1982. Escritor, investigador, músico e divulgador da cultura popular, material e inmaterial, tanto galega como da Asturias occidental. É autor de numerosos traballos, libros, artigos..., arredor da transformación artesanal do ferro, foxos do lobo, danzas e festas gremiais, zoqueiros, músicas populares e diversos xéneros da literatura popular tradicional.
Coordinou a serie etnográfica Recolleita (Ruada, 1981) que editou o disco coas gravacións das coplas do cego Florencio da Fontaneira e a pandeireteira Eva Castiñeira. É autor do LP O cego andante (Ruada, 1982) no que xunto con outros músicos interpretou temas tradicionais recollidos en boa parte por el mesmo. 
Dirixiu documentais sobre danzas procesionais e bailes entre 1982 e 1983, en vídeo industrial Umatic, e otros materias videográficos para a produtora Espello Video-Cine.
Traballou na radio desde 1980, primeiro en Radio 80 e despois como técnico en  Radio Nacional de España, onde, ademais, se encargou de programas como Garmalleira e Hoxe domingo, así como emisións de intercambio coa Unión Europea de Radiodifusión (UER) para Radio Francia, Radio de Polonia e Radio Praga. Na actualidade dirixe a Editorial Canela, especializada na publicación de libros sobre personaxes singulares e actividades esmorecentes da nosa cultura popular.

Foi galardoado pola AELG como Mestre da Memoria no ano 2019.

No acto, conducido Antonio Reigosa, participaron Cesáreo Sánchez Iglesias, presidente da AELG, Antón Santamarina, quen fixo a laudatio de Dorothé Schubarth, e Xosé Luís Freire, quen leu a laudatio de Pablo Quintana.

A gravación, análise, edición e subida á web dos vídeos, gravados o 20 de maio de 2019 no Centro de Artesanía e Deseño do Concello de Lugo, foron posíbeis grazas ao financiamento da Consellería de Cultura e da Deputación Provincial da Coruña.

[-]

Datos biográficos:

Orosia Gil Ramos naceu o 27 de marzo de 1922 no lugar da Alén, onde traballou nos oficios do campo, tivo gando, andou ao xornal e tamén trouxo á vida e criou  un fillo, Manuel, que para os máis dos veciños é Manolo d'Orosia e actualmente coida con agarimo a súa nai. Filla ela do Tío Bautista, dos “Xiles” ou “Xilotes”, a señora Orosia criouse ao calor da fragua e coma o seu defunto irmán Eliseo -de quen se lembra tamén no lugar o seu saber no cantar e a elegancia no baile-, foi afeita a mazar no ferro, é forte e ten sempre sorriso na cara e a alegría xenerosa. Alén da arte do canto e dunha vasta memoria, que lle permite lembrar un grande número de coplas, coñece tamén outras historias de tradición oral, que conta co cariño e a cadencia precisas. Parece que lembramos aquel conto do año e máis a ovella, que estaban pacicando:

 

-Mamá, vámonos. Que virá o lobo, e comeranos.

-Pacica, meu fillo, pacica; que mañá choverá ou nevará, ou quen sabe o que fará...

 

 E o lobo aparece, pero non triunfa.

 

Ólida Diz Ramos naceu o 22 de setembro de 1926. Coma as súas compañeiras, sempre foi tida por larga no traballo, e por boa veciña. A canda Orosia, mantivo a alegría das festas e conserva así mesmo unha memoria minuciosa dos avatares da vida do lugar, dos que foron para lonxe (o seu irmán Manuel, por exemplo: emigrado a Belo Horizonte, poeta e activista cultural entre os españois de Minas Gerais) e das historias que oiu de nena. Coma o caso da “Granxa de Balboa”, lugar mítico do monte da Alén onde foi desterrado un veciño «a onde non se oíse galo cantar nin campá tocar». De Ólida aprenderon moitos máis novos a tocar. A súa sobriña Ana, e a filla de Ana, Paula, herdaron dela a voz e o amor pola nosa música.

        

Alsira Gil Ramos, tamén da estirpe dos “Xilotes”, naceu o 14 de setembro de 1920 e morreu o 16 de febreiro de 2018 con 97 anos. Muller independente, traballou e fixo por vida en por ela, así coma as outras homenaxeadas. Aínda que os anos debilitaron as súas forzas, aínda hai pouco era o día que se prestaba a axudar a quen precisase. Debaixo do corredor da súa casa hai un banco onde aos veciños lles prestaba sentar ao abrigo a falar con ela dos seus recordos da vida. A pandeireta estaba enriba, na casa, sempre pronta, e na súa memoria garda as coplas que sempre cantou nas festas da aldea. Coma as súas compañeiras, viviu a vida no lugar, sacado unha temporada que, de nova, pasou en Pontevedra. En palabras dela: «Alá a xente é moi falante, coma aquí.» Sempre tivo unha palabra amábel para os que se achegaron polo lugar, o lugarciño da Alén que

 

...de lonxe parece vila

se non foran os outeiros

que ten do lado de riba.

[-]

Datos biográficos:

MAR DE IRLANDA

Mar de Irlanda, Mar de Irlanda,

mar agarimoso e traidor,

fuches de min o sustento

e tamén depredador.

De ti saquei pan prós fillos

mais todo o que eu non tivera

a cambio en ti eu deixei

toda a miña vida enteira.

Catorce anos eu tiña

cando ata ti me acheguei,

agora xa son sesenta

e nunca máis voltarei.

Canta loita, Mar de Irlanda,

contra ti desenvolvín

para arrincarche ese peixe

que ti non queres ceder.

Agarimoso, as menos veces

ata te deixas querer,

traidor, falso e asasino,

cando bravo queres ser.

Cantos días, cantas noites,

sobre ti eu capeei,

defendendo aquel barquiño

que ti querías comer.

Agarradiño ó temón,

amedrentado me tiñas

mais con café e cigarros

eu sempre a ti che vencía.

Negras e longas noites

de ventos fuxindo endemoñados.

Fúnebre música de Santa Compaña

ó bater con paus, cables, cordas

e todo canto atopaban.

Mares falsos e tolos,

grandes coma montañas

ameazaban tragarnos

nun só momentiño.

Confésoche, Mar de Irlanda,

que no fragor da sonata

máis dunha vez escoitei

a voz do meu pobre irmán

e a de tantos amigos

que levaches, traidor,

ó máis mouro dos abismos.

Parecía que choraban

aínda pedindo auxilio.

 

Este é un resumo da vida mareira de Serafín Mourelle Bugallo e ao tempo o poema co que remata o seu libro recentemente editado en Caldeirón e dedicado ao querido compañeiro desaparecido Paco Souto titulado Carapelas de sal e iodo, se ben hai que dicir que cando fixo o poema, dedicado ao seu irmán e a outros mariñeiros desaparecidos nese mar, tiña uns poucos anos menos. El mesmo estivo a punto de perder a vida caendo á auga cando tiña 16 anos. Di que chegou ouvir algúns compases da derradeira sonata que escoitan os homes que finan no mar, pero por fortuna os compañeiros deron achegado a embarcación a onde el estaba e puideron salvalo.

Serafín naceu en Corme en 1933. Moi novo embarcou por primeira vez coa categoría de cho, que vén ser axudante de cociña, e chegou a converterse nun patrón de sona no Grande Sole (pronunciado Gran Sol) . Nos anos sesenta foi dos que descubriron os fértiles caladoiros de Porcupine (que traducido ao galego sería Ourizo cacho), un volcán submarino situado ao oeste de Irlanda. Dicía Serafín de si mesmo: “Eu nacín en Corme, crieime na Coruña, casei en Noia, vivín no Gran Sol. De onde son?... Son do mar máis que de sitio ningún”. A pesar de todo, o mar para el tamén era poesía, como ben dixo Xurxo Souto.

[-]

Datos biográficos:

Teresa dos Cucos (Teresa Reigía Pose) desenvolveu desde nena un marcado gusto polo canto tradicional, contando cunha traxectoria que foi reivindicada xa por artistas como Mercedes Peón, Xurxo Souto, Sés ou Xabier Díaz, pero tamén por novas figuras como as Tanxugueiras. Todas elas teñen pasado pola súa casa de Pontella para aprenderen coplas, letras de pezas tradicionais nunca manuscritas, que Teresa conserva intactas na súa memoria e non dubida en cantar.

Ten comparecido ao longo destes anos en varios programas da televisión en innúmeras ocasións (Luar ou Alalá), tamén acompañada do desaparecido grupo Raíces Combinadas de Limiñoa (Cores. Ponteceso) do que formaba parte e, ademais, colabora coa Fundación Eduardo Pondal do Couto (Cospindo. Ponteceso). En marzo de 2011, participou cunha comparsa de Entroido na Polafía de Cerqueda, cuxo vídeo se pode ver neste espazo.

De orixe humilde, seu pai era mariñeiro de baixura e ela alternou dende moi nova os traballos do agro cos da construción. A pesar diso, nunca deixou de cultivar o gusto polo canto pois, como ela di, unha cantarea é o mellor xeito de expresarmos o que sentimos. 

Foi galardoada pola AELG como Mestra da Memoria no ano 2021.

No acto, conducido por Antonio Reigosa e Lois Pérez, participaron Cesáreo Sánchez Iglesias, presidente da AELG, Xosé Manuel Varela Varela, quen fixo a laudatio de Teresa dos Cucos, e Calros Solla, quen leu a laudatio de Aurelio Ramos Ogando.

[-]

Datos biográficos:

Foi galardoado pola AELG como Mestre da Memoria no ano 2023.

No acto, conducido Lois Pérez, participaron Cesáreo Sánchez Iglesias, presidente da AELG, Espín de Doncos, quen fixo a laudatio de Xan de Vilar, e Aser Álvarez, quen leu a laudatio de Mercedes Vázquez Saavedra.

A gravación, análise, edición e subida á web dos vídeos, foron posíbeis grazas ao financiamento da Consellería de Cultura.

[-]

Datos biográficos:

Xavier Blanco, da estirpe dos Soledás, naceu e reside en Moaña, onde desenvolve o seu traballo profesional na Escola Municipal de Música Tradicional do concello de Moaña. Nel reúnense, como sucede en moi poucos outros casos, a capacidade  e o interese para recompilar, recrear, divulgar, interpretar e representar a través de obradoiros didácticos para os máis novos a nosa tradición musical, cualidades que o convirten nun transmisor fiel e nun mestre excepcional.
Como artesán preocúpase por estudar as vellas técnicas para construír ou restaurar instrumentos, para conservalos e interpretar con eles músicas de raíz.
Como froito dos seus traballos e estudos  atesouro un importantísimo arquivo de pezas, instrumentos e melodías populares. Colabora no proxecto Polafías da AELG, participando nas de Vilamartín de Valdeorras, Merlán (Chantada), Ferreira Vella (Riotorto), Cabreiros (Xermade) e na de Moaña, na que ademais foi coorganizador.
É autor de numerosos traballos, entre eles os discos “A gaita de cana de Moaña”, “Instrumentos pobres” e “Gaitas troncais”, e de publicacións de carácter didáctico  como “Toques,  asubíos e cantores” e “O gaiteiro verde”.
Co último traballo, que conta co patrocinio da empresa R e que leva por título “Lei Natural”, un audio-vídeo de carácter documental, Xavier Blanco regresa á súa infancia vital e musical nas Illas Cíes, ás raíces das que emerxe con pulo incomparable este intérprete único da nosa tradición.

[-]