Antonte de madrugada morreu en Santiago Rafael Tarrío Díaz (n. 1921). Á maioría dos lectores de El Correo Gallego quizais non lle diga nada este nome, e sen embargo terán pasado moitas veces por lugares de Compostela a carón de obras súas ou do obradoiro de forxa e cerrallaría que a súa familia tiña no emblemático calexón de Entrerrúas, é dicir, o que comunica entre si as Rúas do Vilar e Nova. Aínda existe hoxe un pequeño reducto do que foi no seu día unha grande nave que ocupaba a dúceas de operarios inflando e desinflando os foles de aire para alimentar de osíxeno a fragua inflamada e batendo no ferro, fortes coma Saturnos, ata domealo e rendilo ás artísticas formas que logo habían adornar edificios públicos e privados.
     Case podemos asegurar que con Rafael Tarrío desaparece o derradeiro artista da forxa compostelá, unha industria de artesanía que tivera en Jenaro Tarrío Loureiro, seu pai, ao mestre máis cualificado e recoñecido da bisbarra de Santiago e de bastante máis alá.
     Por se o lector tén curiosidade, pode consultar a Gran Encilopedia Gallega, onde aparecen os nomes destes dous artistas. Pero adiántolle que foron obra de Tarrío Loureiro os farois da Praza do Obradoiro; as verxas do que foi en tempos o Banco Hispanoamericano, que ocupaba a esquina que fai a Rúa do Vilar coa Travesía do Franco; o farol e a verxería da magnífica casa de Joaquín Vaamonde, hoxe sede do Consorcio de Santiago, tamén na Rúa do Vilar; o artístico farol que pende da fachada do convento de San Paio de Antealtares, na que se chamaba antes Plaza de la Burriquita de Belén; a balconada do recentemente remodelado Salón Teatro, e moitas cousas máis das que poderían falar coñecidas familias burguesas compostelás e moitas outras dos barrios e arredores.
     Doutra banda, poderá contemplar o lector (e sobre todo moitas lectoras, que tantos pequenos encargos lle terán feito a Rafael) as obras deste artista que agora acabamos de perder. Miren, por exemplo, as verxas que cerran o paso á urna do Apóstol Santiago, situada, como saben, debaixo do altar maior da catedral; ou a porta de ferro forxado que comunica a nave lateral esquerda da basílica co primitivo santuario; ou o soporte da réplica en plata do tan (agora mesmo) aplaudido botafumeiro. Rafael Tarrío responsabilizouse tamén da restauración da verxería do cimborrio da catedral e das obras de adaptación da forxa do Panteón de Galegos Ilustres de San Domingos de Bonaval.
     Foi Rafael, ademais, magnífico profesor (verdadeiro mestre dos de antes) do Instituto Politécnico de Santiago e premio da Escola de Artes e Oficios da nosa cidade na especialidade de metalería artística.
     Quizais alguén lembre unha demostración que fixo Rafael naquel programa televisivo de Alberto Oliveras, La unión hace la fuerza, no que quedou campeón, con moita diferencia sobre os demais concursantes, á hora de realizar unha peza singular que agora non recordo en qué consistía. Pero a industria do ferro prefabricado botou abaixo tan digno oficio, toda unha arte xa difícil de recuperar.
     Unha feliz casualidade, que lle debo ao estudioso da literatura galega Antón Capelán, levoume a poder ler nunha mesma páxina (a 21) do extinto xornal de Vigo El Pueblo Gallego (14 de abril de 1929), cando esta publicación diaria era exemplo de bo quefacer periodístico, dúas noticias relacionadas cos meus dous avós: o paterno xa citado, Tarrío Loureiro, e o materno, Ángel Varela Santos, oculista este que librara da cegueira en 1914 nada menos que a Castelao, o gran forxador da nación galega. Naquela páxina anunciábase que Genaro (sic) Tarrío expoñía obra súa no escaparate do local que os Amigos del Arte (entre eles algúns dos mozos que máis tarde habían ser grandes artistas: Luís Seoane, Maside, etc.) posuía na rúa de Xelmírez, coido que no arrinque da que chamabamos antes Costa de Fonte Sequelo. Quere dicirse que a forxa, ademais de oficio bravo e nobre, considerábase verdadeira arte. De Varela Santos celebrábase naquela páxina o gran éxito que tivera nunha intervención cirúrxica feita aos ollos dun mozo de "Puebla del Caramiñal", José Noal García.
     En fin, perdoen que un se sinta orgulloso dos seus. Pero é que se nos foi o tío Rafael e a min quédame a consolo de poder ver virar no cumio do meu tellado o que seguramente foi a súa derradeira obra: un artístico cataventos, con policromado galo recortado no aire, que me indica todos os días, coa súa honradez artesán e humilde, onde está o norte.

     Moi eufórico andaba o persoal o sábado pasado na terceira edición da cea que se celebra anualmente no Palacio de Congresos e Exposicións de San Lázaro, onde se reúne un amplo abano da vida cultural, científica, empresarial, política e profesional galega e onde se desvela o nome da persoa merecente do Premio das Letras e das Artes de Galicia.
     E andaba moi eufórico todo o persoal porque unha vez máis (antes foran Antón Fraguas e Filgueira Valverde) recaeu o preciado galardón nunha persoa de mérito sobrado que leva dende a súa adolescencia ata os gloriosos oitenta e catro anos que amosa hoxe traballando ininterrompidamente a prol de Galicia.
     Seguramente estes días aparecerá o seu currículo bibliográfico e activista mil veces repetido en publicacións do máis heteroxéneo, polo que vou aforrar ao paciente lector desta columna ter que percorrer coa mirada, unha vez máis, a enorme relación de títulos de libros e de traballos con que Paco del Riego enriqueceu o panorama das letras dende que tivo uso de razón galega. Soamente recordarlle que estamos diante dunha desas persoalidades incansábeis, decote entusiastas das súas conviccións e exemplares.
     Na breve alocución da noite do sábado con que o homenaxeado agradeceu o recoñecemento que se lle facía, Paco del Riego arrincou dicindo que se sentía orgulloso de levar sesenta e seis anos de coherencia no servicio continuado a Galicia. El ten boa memoria e de seguro non faría falta contrastar os datos para saber que di verdade. Non obstante, quen isto subscribe foi ver as fontes onde se podería comprobar que o dito polo noso amigo non foi producto de ningún farol de circunstancias. Efectivamente, sen moito remexer na miña biblioteca, atopo na Revista A Nosa Terra un artigo de opinión titulado "Ao comenzar o ano", asinado no mes de nadal de 1931 por Francisco F. del Riego, onde aquel neno de dezaoito anos se pronunciaba xa con grande maturidade sobre o ser e o deber ser da política galeguista do futuro. E se contamos ben, efectivamente, van alá sesenta e seis anos.
     Dende entón, aparece frecuentemente o seu nome en toda canta publicación galeguista nace á luz, dentro e fóra de Galicia. Consúltese, se non, por exemplo, o número de decembro de 1932 da revista A Fouce, de Buenos Aires, na que o noso polígrafo, con dezanove anos, reflexionaba sobre a Universidade compostelá e a necesidade da súa galeguización. Ou o número 1 de Alento (1934), no que o mozo recorda o décimo aniversario da "Triple Alianza" entre cataláns, vascos e galegos. Mírese o número 1 (novembro, 1935) da revista Guieiro, "Outavoz da Federación de Mocedades Galeguistas", onde se glosa un discurso do magnífico "ourador" Fco. F. del Riego. En fin, o premiado a noite do sábado non esaxerou cando falou de sesenta e seis anos ao servicio de Galicia.
     Pero ademais, invito ao lector a rastrexar o seu nome e os seus pseudónimos (Cosme Barreiro, Salvador Lorenzana, Lorenzo Salvador, etc.) por xornais, revistas e publicación do máis varipinto, tanto antigas coma de agora mesmo, de por aquí e de por alá: Nós (1920- 1936), Vieiros (1959-1968), de México, Galicia emigrante (1954-59), de Buenos Aires, Boletín Galego de Literatura (1989 en adiante), da Universidade de Santiago, vespertino La Noche, de Santiago, e un longuísimo etcétera, sen esquecer que estivo á fronte da revista Grial, de imprescindíbel consulta, durante vintecinco anos (1963-1988).
     Se na Inglaterra houbo un William, xa se sabe de quen falamos; se en Francia houbo un Honoré, tamén sabemos de que vai; se en España se nomea un Ramón, idem de lienzo... Cando en Galicia se fala de Paco, velaí está detrás Francisco Fernández del Riego, irrepetíbel Paco. E que sexa por moitos anos.

     Bueno, comandante, bueno. ¿Así que era eso lo que ocultabas detrás de tu sonrisa de coña el otro día, cuando subí a tu habitación para despedirme hasta mi vuelta de San Petersburgo? Y tú, que conocías todas las ciudades, me dijiste: "Es una ciudad preciosa. Hasta logo, Anxiño", y levantaste tu mano de niebla, una estela lánguida y cansada que cruzó la luz de la lámpara hasta tocar muy ligera mi brazo torpe. Es el último contacto que registra mi estúpida caja negra, comandante. ¿Cómo no me di cuenta? ¿Cómo no supe ver tu despegue inminente hacia la siguiente nada? ¿O fue la sombra verde de la tulipa cenital en tu mesilla de noche el disfraz de tu irónico decir "hasta logo, Anxiño"?
     Qué llena de adiós y de cariño siento ahora tu elegancia de primer piloto subido en el último peldaño de la vida, comandante. Hace un año, justamente, tu entereza nos asombró a todos. Ni una queja de más, ni una frase de resentimiento. Y mira, cuando creíamos haber superado el puto cáncer, como dirías tú con más gracia que yo, se pusieron todas las turbinas en marcha para llevártenos. Pero, no creas: tuvieron que encender también cuatrocientos motores de cuatrocientos terremotos. Que tembló Galicia entera, comandante, y debieron moverse de sus ejes el cenit y el nadir hacia los que tú navegaste siempre. ¡Boa a fixeches!
     Esta mañá de venres gris, vintetrés de maio, mentres ti aguantabas paciente a chuvia das flores derradeiras antes de viaxar para te converter en cinza da ría que máis quixeches e que deixaches eternizada na novela Marusía, acabadiña de saír do prelo sen que puideses disfrutar nin tan sequera da fuxidía e supersónica ledicia que sempre trae un novo fillo literario; esta mañá, digo, que non quere agasallarnos cunha raiola de sol, oín as sentidas palabras con que te despediu teu primo o cura, xa sabes, o Padre Silva, que non dixo ningunha desas chorradas que tanto te sublevaban, e falounos do que para el é o único pecado condenábel: o da nosa indiferencia diante das penas de catro mil millóns de famentos, das mortes de Ruanda, de todas as mortes e da dor dos demais. E tamén oín a fermosísima oración improvisada do teu irmán, Jesús, a quen lle abondaron dez segundos de fala firme e humanísima para nos lembrar a túa fantasía, a túa imaxinación e a alegría luminosa que sabías transmitir a todo o teu contorno. E eu sen flores para ti, José Antonio, que mas queimou na man o aire negro das turbinas da túa morte.
     Bueno, no sé por qué se me mojan hoy las palabras. Ya te decía yo que el día non estaba nada bueno. Voy a tener que dejarlo, comandante. No, si no lloro, es el puto orballo, como dirías tú, que me deja con visibilidad cero de esta puta vida, de tu puta muerte.

     Coas recentes mortes de persoas tan próximas como Uxío Novoneyra e Antón Fraguas, fóiseme adiando unha anécdota que tiña eu gardada na memoria referida a outro poeta, tamén recentemente desaparecido, que non por ser el andaluz penetrou menos no entramado estético-ideolóxico-sentimental da miña biografía intelectual, e coido que na de todas as xeracións que nos criamos en plena dictadura.
     O que vou contar non llo contei nunca a ninguén, nin ás persoas máis próximas a min, porque a mínima e íntima anécdota trata dunha desas situacións fuxidías que a penas duran un segundo do reloxio, por máis que despois perduren no maxín ralentizadas e recorrentes, acompañándonos toda a vida.
     E non o contei nunca porque, como ocorre cos soños e con certas situacións que raian no absurdo ou no sobrenatural, esas vivencias tan intensas e imborrabeis quedan desvirtuadas cando un tenta describilas ou facer delas unha leria con que entreter o tempo en familia ou cos amigos, pois axiña de comezar a contar notas que se non lle pós algo de estratexia narrativa, é dicir, se non adobas todo un pouco, como diría Cunqueiro, con algo de literatura, aquilo pode ir ao fracaso, producindo nos oíntes efectos contrarios aos que ti pretendías e que poden abranguer un amplo abano de posibilidades que van dende pasar desapercibida a historia, porque non lograches que prendese no auditorio nin unha pequena parte da emoción que sentiches no momento da experiencia, ata quedar de parvo, porque, de tan mal contada, ninguén logrou pillar ónde está o interese da situación ou aquela emoción que ti, inxenuamente, adiantaches teres vivido.
     Non pensen os meus lectores que vou tratar de envolvelos nunha gran anécdota, pois, doutra banda, xa digo, foi mínima, fuxidía e, por riba, incompleta, dende o momento en que é imposíbel saber (xa o era naquel momento, pero agora moito máis) qué experimentou, se é que experimentou algo, que non creo, o outro protagonista, agora xa desaparecido da paisaxe humana para sempre.
     Foi en Madrid, nunha das primeiras feiras de arte de ARCO, cando esta se celebraba aínda na Casa de Campo e a moitos nos movía a ilusión de podermos ver tantas marabillas xuntas como para facer a, daquela, longa viaxe. Debeu ser no 1990 ou por aí. Foramos ex professo dende Galicia algúns amigos, e, despois de agardar nunha cola considerábel para entrar, comezamos a percorrer a feira cada un ao seu aire e ritmo. Dada a amplitude do recinto e as numerosas galerías que amosaban os seus artistas, eu decidín facer un percorrido coa mirada errática, lixeira, tipo flâneur baudelairiano, parándome de vez en cando diante de algo que me chamase a atención.
     Recordo, por exemplo, as portentosas e rotundas esculturas expresionistas policromadas do noso Francisco Leiro, que representaba, entre outras, á Galería Trinta de Santiago, a mesma que está ofrecernos agora mesmo unha magnífica mostra de Manolo Paz e que en 1989 levara tamén a ARCO a Quintana Martelo, quen, por certo, está a nos asombrar estes días na galería SCQ, tamén de Santiago, cunha interesantísima exposicións de lenzos e papel conxugando expresionismo abstracto e hiperrealismo; ou os delicados bronces de Cornelis Zitman, ou as suxerentes montaxes fotográficas de Teum Hocks, ou as teas de azuis profundos e vertixinosos de Jordi Teixidor.
     E así, paseando de vagar e como aboiando no aire, foi como batín coa mirada de Rafael Alberti. Estaba el só no medio e medio do stand, volto cara ao corredor por onde circulabamos o público, sentado en non sei cál galería, nunha silla sinxela que o seu corpo tapaba por completo. Durou menos dun segundo a mirada rectilínea que, como un raio, retirei movido por unha especie de pudor e el desviou porque, loxicamente, era eu un descoñecido, un simple home con anteollos, como pensaría a vaca de Castelao.
     E vostedes dirán, pois mira ti que parvada: dúas miradas que se atopan durante un segundo e marchan axiña cada unha polo seu lado. E teñen razón, pois tampouco non son eu ningún fetichista nin vou pola vida coleccionando miradas de poetas. Pero é que naquela mirada clara azul-cristal pareceume ver reunido, todo xunto (sincreticamente, como diría un semiótico presumido) moita tenrura, un algo de cansancio e desamparo e tamén un punto de soedade. Pareceume a min, digo, por iso llelo conto e por iso me quedou tan grabada. E nada máis. E perdoen as molestias, pero coma fora a del unha voz tan lírica e tan cívica e tan nosa, coidei que...

     Hai anos que Luís Pérez andaba á procura de datos e de documentos gráficos e escritos sobre un personaxe galego da emigración a quen el admirou moito: o famoso actor de teatro e de cine Fernando Iglesias Sanchez (Ourense 1909- Buenos Aires 1991), máis coñecido por "Tacholas". Sorpréndeme sempre este amigo e colega de angueiras docentes coas súas mostras de lealtade incólume cara aquelas persoas nas que cre, dedicándolle xenerosamente algo máis que o seu tempo. Así fixo, por exemplo, con Blanco Amor e con Lorca. Agora, Luís Pérez agasállanos con outro estudio que, á parte do seu grande interese como fonte documental sobre o personaxe daquel gran galego que foi Tacholas e sobre o entorno da emigración na que viviu o máis da súa vida, vén oportunamente facerlle xustiza, toda vez que, falecido hai agora seis anos, moi pouca foi a resoancia que tivo no país.
     O libro de Luís Pérez, que leva por título Fernando Iglesias "Tacholas", un actor auriense na Galicia ideal (Sada/A Coruña: Ediciós do Castro, Serie documentos, 1996), iníciase cun prólogo doutro gran galego-porteño, tamén desaparecido prematuramente hai agora poucas semanas, Ricardo Palmás (Buenos Aires 1940-Londres 1996), quen amosa alí a grande admiración que sentía polo actor galego e nos conta algunhas anécdotas que falan das grandes cualidades naturais que posuía Tacholas para a arte escénica, ata o punto de ter conmovido a María Casares, cantándolle un alalá, e de ser eloxiado en público polo parco director do Actor's Studio, de New York, Lee Strasberg, cando Tacholas improvisou para el un monólogo da obra de Jorge Díaz El lugar donde mueren los mamíferos.
     Luís Pérez coñeceu a Tacholas na Arxentina e quedou realmente prendido na súa persoalidade. O actor marchara á emigración no ano 1929 e desenvolveuse no Buenos Aires da emigración e do exilio republicano. O Buenos Aires que acolleu a Blanco Amor, a Rafael Dieste, a Luís Seoane, a Castelao, a Lorenzo Varela, a Arturo Cuadrado ou a Varela Buxán: "Para min, di o autor dol libro, foi unha sorte ter coñecido a este habitante da Galicia Ideal, transmisor dunha mensaxe de ilusión para o seu pobo. Na miña primeira conversa con el, axiña me decatei das súas fondas conviccións galeguistas e, ao mesmo tempo, da súa elegancia, ao non querer falar mal non só de quen non pensaba coma el, senón tamén dos que non quixeron estar á altura dos acontecementos". Rara avis, digo eu.
     E a partir desa admiración Luís Pérez vainos trazando a persoalidade, o entorno e as amizades que rodearon a Tacholas dende a súa infancia e primeira xuventude en Ourense, onde xa se iniciara nos grupos de coros e danzas, asistira (é de supoñer que de oínte) ás tertulias de Marcelo Macías e de Vicente Risco e lera a Lamas Carvajal, a Xavier Prado "Lameiro", a Heraclio Pérez Placer e a Francisco Álvarez de Nóvoa, ata a súa morte no Buenos Aires de 1991, rodeado de admiradores e de familiares que sentían por el unha fonda devoción.
     Tacholas, que apostou pola ponla costumista do noso teatro, defendeu sempre a dignidade da figura do galego na escena teatral, negándose a representacións degradantes do tipo Xan das Bólas e foi quen asumiu o labor de primeiro actor na estrea en Buenos Aires (1941) da obra de Castelao Os vellos non deben de namorarse, o que lle valeu o agasallo das caretas deseñadas polo rianxeiro para a súa peza. Pero ademais, Tacholas, que levou a cabo un gran labor dende a radio, foi tamén unha figura do cinema, do teatro e da TV arxentinos, segundo nos conta Luís Pérez no seu libro, traendo a colación documentos e cartas que avalan a consideración a que se fixo acreedor na capital do Plata, xustamente a raíz do paso pola cidade de Lee Strasberg, seguidor dos métodos de Stanislavski, e dos eloxios que fixo do noso paisano.
     Por último, o libro presenta unha serie riquísima de testemuñas gráficas e algúns escritos inéditos de Tacholas que son tamén de gran valor para amosarnos outras facetas da súa persoalidade. Con todo isto, Luís Pérez dános outra mostra do interese que el puxo sempre na emigración, ese mundo aínda tan descoñecido por nós e que tanto necesita da atención dos estudiosos.

     Antóllaseme que de entre todas as Artes ha ser a Arquitectura a que encha de máis satisfacción ao artista, tanto no proceso de realización coma unha vez acabada a súa obra, en tanto en canto a obra arquitectónica é unha realidade creada, parangonábel coa natureza, por onde podemos efectivamente circular, pisando os seus espacios, tocando os seus muros, vivindo as súas luces, abríndonos ás súas paisaxes novas ou recluíndonos na atmosfera dos lugares íntimos; non é unha ficción que necesite da connivencia do lector ou do espectador para existir. E sen embargo unha cidade ben trazada ou un edificio feito con sensibilidade mesmo nos transportan a mundos equiparabeis aos de ficción, ata o punto de podernos facer sentir protoganistas de non sabemos qué historias imposibeis.
     ¿Quen non se soña algo califa ao circular polos xardíns e estanques da Alhambra? ¿Non oímos berrar á chusma que guillotinou a Mª Antonieta cando nos situamos no centro da Place de la Concorde? ¿Quen non é un pouco bandoleiro ao pasar polo Arco de Cuchilleros do Madrid castizo? ¿Non te sentes transportado a unha viñeta de comic actual cando te adentras nos espacios da Défense de París?
     Nun recente e seguramente polémico artigo da revista Croquis sobre o que me gustaría volver un día destes, o arquitecto mallorquino-catalán Josep Quetglas, entre outras cousas, enfronta o colosalismo espectacular e falsario do vestíbulo do Guggenheim de Gehry coa escala humana dunha das salas do CGAC santiagués de Siza, e cita unhas palabras de Le Corbusier coas que o xenio francés encabeza a segunda edición (1924) dun seu libro (Vers une architecture, 1923) que conmoveu moito a sociedade francesa do seu tempo. En definitiva, tal e como interpreta Quetglas, para Le Corbusier houbo épocas arquitectónicas e épocas que non. "Hai épocas nas que a arquitectura é capaz de dar voz natural á imaxinación e desexos do tempo, e cumplilos, e hai épocas nas que a arquitectura non é máis ca supervivencia anacrónica, traballosamente rehabilitada".
     Durante a etapa que Xerardo Estévez ocupou a presidencia municipal, certamente tivemos momentos de podermos vivir a cidade con curiosidade e mesmo con paixón, e iso é algo polo que deberiamos estar recoñecidos sempre a este santiagués de cerna, pois soubo dotarnos dunha época arquitectónica no sentido de Le Corbusier, viva e apaixonante, quizais tan só equiparabel á que viviu Santiago no barroco do XVIII, despois do cal a cidade, e coa cidade os que nela nacimos e nos criamos, pareciamos ter caído nunha longa "supervivencia anacrónica", nun aburrido sono de pedra do que Xerardo Estévez, sen dúbida, contribuíu grandemente a nos despertar. Xerardo volve á Arquitectura. Pois que lle vaia tan ben como el merece. É dicir, moi ben.

     O domingo día cinco estiven en Coímbra, despois dunha longa viaxe en coche iniciada o venres dende Santiago a Madrid e dende Madrid á cidade universitaria portuguesa. Como sempre me ocorre en Portugal, perdinme no camiño, pero cheguei a onde quería, e á volta de Coímbra cara a Santiago volvín perderme en medio dun vendabal que poñía os pelos de punta. Olvidemos.
     Saíndo o venres para a capital de España, libreime das obviedades que eu tiña pensado escoitar resignadamente no meritorio Clube Nacionalista Alen Nós da boca do señor Ibarretxe, que non me parece mala persoa senón un tonto útil do errehachenegativesco e nazieuskalherríaco Arzallus.
     Pero non quería falar eu diso agora, senón de Luís Concheiro, a quen investiron Doutor Honoris Causa pola Universidade de Coímbra. Certamente, outros amigos e coñecidos obtiveron a mesma distinción en varias Universidades do mundo e non deron lugar a comentario ningún por parte deste cronista, pois escribindo tan só unha vez á semana nesta columna ía resultar por demais repetitivo o meu comentario entusiástico e amigábel.
     O que ocorre é que este día pasado en Coímbra foi especial polo que tivo de impresionante manifestación de agarimo e admiración que o noso sabio Catedrático de Medicina Legal esperta no ámbito portugués. Así, a ollo, contei, á parte dos que iamos sen traxe académico, máis de douscentos doutores togados que asistiron á investidura do noso compañeiro da Universidade de Santiago de Compostela.
     Os longos discursos de laudatio, glosando a vida e o curriculum científico de Luís Concheiro, fixéronseme breves e amenos ao xeito de írense sucedendo, porque eu descoñecía moitos dos datos que na ocasión saíron a luz e que tan só a modestia deste especialista reclamado para os casos máis revirichados do quefacer forense internacional conseguiu agochar á miña curiosidade.
     Por outra banda, o cronista-filólogo quedou gratamente sorprendido pola boa construcción e pronuncia que o novo Doutor coninbriguense leu en portugués para o público asistente, á parte do interese que ofrecía o seu contido, motivo polo cal espero ter copia facsimilar en xusta correspondencia ao agasallo que lle vou facer unhas liñas máis abaixo, como se verá.
     A semana pasada os medios informaron da actuación que o Departamento de Medicina Legal da nosa Universidade levou a cabo sobre casos ocorridos en países considerados como dos máis desenvolvidos de Europa. Por poñer un exemplo: o do asasino de dúas meniñas do norte báltico, capturado gracias ás análises do ADN dun cabelo atopado no lugar do crime. Isto pode soar a cousa de novela, pero é certo e documentábel.
     E agora ben o do agasallo anunciado. O meu amigo e medievalista oxoniense Ian Michael, ben coñecido polos seus estudios e edicións do Cantar de Mío Cid, resulta que tamén é autor de novelas policiais baixo o pseudónimo de David Serafín. El mesmo contoume que a policía británica lle ten consultado sobre algún caso, dado que nas súas novelas parece amosar un coñecemento non pequeno das técnicas forenses para o desvelamento de crimes. Non sei se foi un farol do imaxinativo pseudónimo ou unha información formal do profesor de Oxford. Pero tanto ten. O caso é que, coidando eu que a Luís Concheiro lle podería interesar esta anécdota, presteille as novelas para que el calibrase ata qué punto se axustan á realidade forense as investigacións do inspector Bernal inventado por David Serafín. Moito lle deberon interesar a Luís os relatos porque hai tres anos que llos prestei e non mos devolveu. Pois aí queda iso, e a moita honra para min: xa que non me devolves as novelas, querido Luís, regálochas, en correspondencia á túa amábel invitación coninbriguense.
     E a ver cándo lle fas a análise do ADN capilar ao tal Arzallus, por se lle queda algún pelo de sensatez e democracia. De nada.

     Por fin podemos oír os galegos na nosa propia casa a voz tan devecida da compostelá Laura Alonso en condicións de grabación idóneas. Hai tempo que tiña eu interese en escoitar esa voz que tan só coñecía por uns ensaios (Mozart, Mendelssohn, Puccini…) rexistrados precariamente en casete hai uns poucos anos pero que abondaran para espertar en min unha fonda curiosidade e admiración cara a unha mociña (n. 1973) que, dende os seus modestos comezos no Orfeón Terra a Nosa, iniciara unha carreira rexa e firme polos vieiros durísimos da formación musical (violín, piano, idiomas) da que sospeito que foi único motor unha vontade de ferro e unha vocación exemplar no referente á entrega e amor cara a algo para o que ela debeu intuír axiña ter nacido.
     As contadas veces que o público galego puido gozar da súa voz colléronme fóra de Galicia, e sempre lamentei non estar no sitio oportuno para oír en vivo o que a través daquela gravación se me antollaba toda unha revelación que non se debía deixar murchar. Tanto máis canto que sospeito que Galicia, canora ela sempre, non debeu ter demasiada fortuna, vontade ou intelixencia no lanzamento ao mundo de moitos mozos e mozas que con seguridade iniciaron ilusionados o camiño do bel canto.
     Chéganos agora, baixo o título de A canción de concerto, por iniciativa de Edicións Xerais de Galicia e baixo o amparo da Dirección Xeral de Política Lingüística da Consellería de Educación e Ordenación Universitaria, un magnífico galano que ben podemos calificar de logro do afán multimediático que empeza a arraizar no noso país, pois á parte do CD-ROM, eixo da publicación, ofrécesenos un coidado libreto con capa dura, ilustrado con traballos a color do pintor Rafael Úbeda e fotografias varias, entre as que cómpre salientar as que nos dan a imaxe da propia Laura e de Manuel Burgueras, pianista que pode campar, entre outros moitos méritos de alcance internacional, de ser acompañante de José Carreras, Marilyn Horne ou, dende 1991, Monserrat Caballé.
     Non deixa de emocionar, ademais, que Laura Alonso, despois de ser recoñecida con becas e premios de ámbito europeo, inicie a carreira discográfica como solista con textos e partituras de autoría exclusivamente galega e raigaña maiormente romántica, abrindo unha colección editorial (Antoloxía) moi prometedora. Cómpre ter en conta que na súa curta cronografía musical, comezada timidamente no Conservatorio de Compostela, continuada firmemente na Escola Superior de Canto de Madrid cunha bolsa da Xunta de Galicia, consolidada en Alemania no ano 1993 na Hochschule für Musik, de Karlsruhe, e completada baixo a dirección da súa mestra Anna Reynolds, a nosa soprano mereceu xa bolsas do Festival de Bayreuth alemán, do Verbier Festival suízo e da Fondation Royaumont francesa, así como da Deputación da Coruña. Pero ademais posúe xa un amplísimo e complexo repertorio que abrangue dende as obras dos belcantistas máis recoñecidos (Bellini, Donizetti, Verdi, Puccini, Berlioz, etc.) ata lieder de Schubert, Schumann ou Brahm, sen esquencer unha especial atención a Mozart, incursións nas canzone italianas e na chanson francesa, e interpretacións de música española, eslava e nórdica, con autores como Falla, Granados, Turina, Dvorak, Grieg e Sibelius.
     Se a isto lle engadimos que cantou con orquestras como a Filharmonica de Baden-Baden, o Bach Collegium ou a Young Israel Philharmonic; que interpretou xunto ao Ensemble Stalisnas, obras de Rossini, Beethoven ou Brahms, e, como solista, os 'Carmina Burana', de Carl Orff, co Orfeón Terra a Nosa. Se ademais non esquecemos que dende 1997 pertence ao Aalto Teather de Essen, a través do cal recibiu o premio, por votación popular, á 'Mellor Artista Nova', e que en 1999 gañou o primeiro premio no 'Concurso de Canto Alfredo Kraus' e o terceiro no 'Jaume Aragall'. Se, en fin, temos en conta a xuventude desta muller que está aínda iniciando a súa carreira, ben podemos os galegos felicitarnos, aínda que non comprendamos moi ben por qué, se se gastan centos de millóns en traer de fóra música lixeira (barata e resesa, en ocasións), se nos escatima tanto poder oír en vivo a clara voz da nosa Laura.

     Hai uns poucos días presentouse no Salón Nobre de Fonseca un libro-homenaxe a Manuel Luís Acuña (Sobrado de Trives, 1899-Ourense, 1975) no que se fai xustiza a un home que fora, como tantos, represaliado polo franquismo, despois de ter sido unha figura singular do panorama cultural e político galego dende a segunda metade da década dos anos vinte ata a guerra civil, a partir da cal ficou nun absoluto mutismo literario tan só compensado polo maxisterio que seguiu a impartir dende a actividade docente privada e dende a palabra viva, sempre disposta e serea para quen quixese achegarse a ela na intimidade, segundo aseguran moitas voces que gozaron da súa amizade ou breve coñecemento.
     As liñas que estás percorrer cos teus ollos, lector, queren chamar a túa atención sobre esta publicación nun momento en que podemos acceder a textos literarios dende internet mediante a operación de "baixalos" aos nosos arquivos informáticos ou ás nosas impresoras; algo que, se ben supón un avance indubidábel no que se refire á democratización da cultura, nos privará (¡ben: privará a quen así o queira, non a este servidor!) do pracer de coller na man ese obxecto que chamamos libro e que vai máis alá da súa mera condición de soporte dunhas letras peor ou mellor dispostas.
     Estou a falar do magnífico volume que acaba de sacar do prelo Edicións Xerais de Galicia baixo o título Manuel Luís Acuña. Un libro exemplar na súa factura e no seu coidado, tanto dende o punto de vista textual coma material ou plástico. A este respecto, fixeron un bo traballo os responsabeis do proceso impresor: dende o encargado da edición literaria, Ramón Nicolás Rodríguez, ata os que souberon fabricar ese obxecto grato ao tacto e aos ollos, Salvador G-B Pereira, encargado do deseño e da maquetación, e Antón Pulido, responsábel da edición plástica. Todo un equipo que, xunto ao entusiasmo de Ramón Luís Acuña, fillo do poeta, e aos profesionais da empresa editorial, nos demostra que o libro segue a ser, cando se fai con seriedade, agarimo e sensibilidade estética, a gran conquista da nosa civilización. Reunir trinta e un colaboradores de escritura e vintecinco de obra ilustradora a todo color non é labor doado. E se a iso lle engadimos os documentos fotográficos inéditos que se incorporan, o meu lector poderá facerse unha idea do que lle estou a transmitir.
     O curioso é que o resultado final non dá un libro ampuloso, deses tan difíciles de manexar porque están concibidos para descansar, sen abrírense, toda unha eternidade de pó e humedén, nas estanterías dos horrendos mobles deses tristes salóns de visita aos que nunca arriba o amigo esperado.
     Non, non é un libro de decoración mobiliar, senón un libro blando e equilibrado, amábel aos ollos e ao tacto, cheo de interese textual (se salvan un capítulo asinado por un tal Anxo Tarrío) e portador desa memoria que tanta falta nos fai manter viva nestes momentos en que certas pistolas e lapas da morte están a matar os lirios do pensamento máis valente e moralmente honesto. Do pensamento que debeu guiar sempre a conducta de Manuel Luís Acuña, segundo afirman quen tiveron a fortuna de coñecelo, non este cronista, que pola altura de 1975, cando nos deixou para sempre o poeta de Trives, andaba aínda aos biosbardos. E segundo afirma, moi principalmente, o seu fillo, Ramón Luís Acuña, pois, con algo de oficio literario, facer apoloxías dos mortos é ben doado, independentemente da sinceridade ou disimulación con que se elabore o texto, pero pasar postumamente, sen mediaren intereses bastardos (quero dicir económicos, sociais, etc.), a que poderiamos chamar "proba do fillo", equiparábel á do algodón publicitario, iso tan só pode superalo alguén que o mereceu moito xa en vida. E iso debeu ser Manuel Luís Acuña: un pai grato e intelixente, é dicir unha gran persoa, ademais dun bo poeta.

     Onte cumpriuse un ano do pasamento de Antón Risco. Foi el un importante teórico da literatura, concretamente da literatura fantástica, á que lle ten adicado intelixentes e moi amenas páxinas. Por mágoa, o desenvolvemento fundamental da súa profesión tivo que realizalo fóra de Galicia e, xa que logo, noutras linguas, como o castelán e o francés, pois estivo de profesor en Toulouse, Estados Unidos e, sobre todo, na Universidade Laval de Québec. Pero nos últimos dez ou doce anos da súa vida Antón Risco deitou todo o seu saber e a súa imaxinación nunha serie de publicacións que tiveron como vehículo a lingua galega. E non foi pouco o que escribiu en tan cativo treito de tempo. Mesmo semella que unha enorme avidez creativa, unha pulsión irrefreábel comezou a animalo nun intre determinado para recuperar o tempo perdido. Unha pulsión quizais nacida nas escuras rexións dun remorso que lle debeu medrar súbito ao se ver con sesenta anos (el nacera en 1926) sen obra que presentar algún día nos ceos de Breogán.
     Foi así cómo sacou á luz en 1986 Memorias dun emigrante, que lle valeu o Premio Nacional da Crítica, e xa non parou de publicar e de escribir en galego, ata a súa morte, libros e máis libros. Botando unha ollada pola biblioteca, sen me erguer do sillón dende o que estou a escribir contabilizo, así, a ollo, non menos de doce títulos entre novelas, coleccións de relatos e tratados teóricos. Iso sen contar outros que neste mesmo periodo publicou en castelán. E por riba aínda deixou obra inédita que está a ser recuperada e sacada a luz. Na Fundación Vicente Risco, que ten a súa sede na que fora casa familiar en Allariz (gracias, por certo, ás xenerosas dilixencias do Concello rexido por Anxo Quintana), están a catalogarse os fondos provenientes dos arquivos familiares e alí están a aparecer cousas e máis cousas de Antón, pois foi el fillo do gran don Vicente. Mesmo de seguro aparecerán poemas visuais, aos que era afeccionado non sei dende cándo.
     Coñecín a Antón nestes anos de creatividad e voraz traballo. No derradeiro treito da súa vida, por tanto. Pero enraizou unha amizade que non por serodia foi menos profunda. E todo gracias a el: home falador e afábel, cheo de sentido do humor, tolerante, creativo e fundamentalmente bo, incapaz de lle facer mal a ninguén. Neste sentido, desprendía a cara de Antón, que era como a bola da baralla, digo como o As de Ouros, unha especie de luminosidade infantil e inxenua de bondade que propiciaba a confianza e invitaba a deixar as armas de portas para fóra.
     Nunha ocasión pasamos xuntos o fin de semana en Portosín. Facía bo tempo e puidemos gozar de longas sentadas no xardín da casa. Falou e falou e falou. Falou os sete falares, como se das raíces do mundo lle viñesen á boca todas as palabras para nos regalar aos que o escoitabamos. Foron dous días de moito falar e de moito baleirar o corazón e a memoria. Agora recordo que tiña el un "tic" lingüístico que repetía mil veces por hora: "en fin", dicía decote. Pois, en fin, Antón, por aquí andamos un ano despois a lembrar a túa bonhomía e intelixencia. En fin.

     Cando se anunciou nos medios e recibín a invitación para asistir no hotel Araguaney de Santiago á presentación dun libro titulado Los pensamientos de Camilo Otero, coidei que se trataba de outro Camilo Otero, ou dunha equivocación ou dunha broma, pois todo o mundo sabe que Camilo Otero, o noso Camilo, non pensa, primitivo como di el que é repetidamente, ata facérnolo crer a todos. En fin, cando me aseguraron que se trataba del, alá fun, perplexo e confundido, disposto a ler os presuntos pensamentos deste amigo a quen, para lograr sacarlle unha idea sobre a súa arte ou sobre a arte, en xeral, hai que lle traspasar antes as múltiples cunchas de ironía, humor, burla e cachondeo nas que te envolve e nas que esvararás unha e outra vez se non as atacas procurándolle as beiras, as reviravoltas, as sinuosidades e as trampas que el lle vai poñendo ao teu asedio.
     E alí estaba, como se fose un pensador, sentado nunha mesa xunto aos responsabeis de Plana Artes Gráficas, que editou o libro, e de Mercedes Rozas, única presentadora do mesmo e autora dun intelixente prólogo que constitúe (case) o único texto do volume. E digo "case" porque as poucas palabras de "Presentación" de Camilo Otero ben se ve que non van máis alá dun forzado xesto de cortesía que non lle cadra nada ao noso personaxe. E todo porque o noso personaxe non pensa con palabras nin o libro de que falamos fixa ningún pensamento elaborado con elas. De aí a perplexidade do cronista. Unha perplexidade diluida axiña de comprobar que a tal publicación reúne tan só debuxos, quero dicir nada máis que debuxos, expresión esta que, referida a Camilo Otero, hai que interpretar xusto ao revés: nada menos. Cento oitenta e cinco, para sermos exactos, datados nos anos 1995 e 1996, escolleitos de entre os miles que garda inéditos o gran escultor e que estes ollos do cronista poden notariar en canto á súa existencia e inmensidade. E así cadra ben todo.
     A xente que non coñece máis que dun xeito pasaxeiro a obra de Camilo Otero asóciao exclusivamente coa súa condición de escultor, cousa normal porque é esta a faceta que lle valeu recoñecemento nos foros artísticos galegos e europeos, nos que non é difícil contemplar obra súa en espacios urbanos, públicos e privados, dende a propia cidade na que naceu e fixo os seus primeiros tanteos artísticos ata outras europeas, onde o viandante pode tropezar nalgunha praza ou recuncho obra escultórica do noso "pensador". Pero para quen tivemos o privixilexio de acceder un algo (nunca demasiado) á súa intimidade sabemos que a expresión estética de Otero non se limita a esa faceta. Este cronista, que visitou o seu atelier de París, unha casa pegada á Sorbona, con tres andares (trois étages: traduzo para Camilo, que fala un castelán-galo-galego moi de seu), e que tamén visitou o que agora ten na finca A Tolería, moi preto de Santiago, puido comprobar a enorme cantidade de obra que garda, de todo tipo, entre a que non é menor a gráfica, moita dela con valor de seu independentemente de servir de bocetaxe para outros proxectos. Unha obra inmensa que denota moitas horas de silencio e soedade concentrada. Moitos 'pensamentos' feitos grafito, mármore, madeira, prata, ouro e papel, nunha dedicación incansábel, como unha pulsión irresistíbel.
     Porque Camilo Otero pensa a través dos dedos, das mans, de todo o corpo, non do cerebro convencional que temos os demais. Todo o corpo é cerebro en Camilo Otero, un home todo paixón que, como nos recordou Mercedes Rozas na presentación do libro, responde exactamente a aquela definición de que o artista ten que mandar como un rei, crear como un deus e traballar como un escravo.

     Nada sabía eu da súa enfermidade cando alá polo mes de febreiro ou marzo deste ano chamei a Uxío en demanda dunhas poucas palabras sobre os últimos vintecinco anos das letras galegas para a un monográfico dedicado a este tema que tiña eu que coordinar para a revista Ínsula. Na súa voz non había ningún indicio do calvario que (agora seino) estaba a pasar xa o poeta do Courel por aquel entón.
     No era a primeira vez que lle pedía eu a Uxío colaboración para traballos que (de)pendían directa ou indirectamente de min e sempre atopei nel unha exquisita atención e unha gran sensibilidade para todo o que estivese relacionado co mundo da edición. Tiña el, a este repecto, un escrúpulo finísimo, ata o punto de non relear esforzo ningún con tal de que o resultado final quedase como el quería. Onde me decatei mellor desa sensibilidade que Novoneyra posuía respecto do proceso de edición foi cando, alá polo ano 1991, tivo a xenerosidade de me entregar para a súa publicación no número 5 do Boletín Galego de Literatura toda unha primicia naquel momento: os poemas de Viaxe, nove xoias coas que a nosa revista quedou honrada para sempre e das que o poeta fixo un seguimento minucioso ata o final da edición.
     Este escrúpulo víñalle, coido eu, da súa concepción da páxina non como simple soporte da letra senón como unha superficie con autonomía plástica e visual de seu, que el de seguro desexaría extender a todas e cada unha das páxinas dos libros. Por iso era moi normal que, de propia man, engadise, aquí e alá, sobre a letra, a foto, ou calquera outro motivo xa impreso, aclaracións a modo de 'iluminacións' en forma de trazos rápidos que embelecían así a superficie do papel.
     Gracias a ese seu gusto e costume, gardo agora como alfaias algúns galanos cos que me agasallou en varias ocasións. Velaquí teño diante de min o exemplar número 14 dunha das tiradas especiais (de tan só quince exemplares) do 1º dos Cuadernos da Gadaña, onde apareceron os seus magníficos 'Poemas Caligráficos', debidamente corrixido, páxina a páxina, pola propia man do poeta e ilustrado co seu peculiar grafismo. Está datado para min en Vigo, a 17 de maio, Día das Letras Galegas, de 1980.
     Teño tamén ('vamos a ver', como diría o negro-afrocubano de Nicolás Guillén facendo o seu peculiar reconto de bens preciosos), teño tamén o exemplar numerado cos díxitos 32 da edición especial (176 unidades) que Edicións Xerais de Galicia fixo da definitiva versión de Os eidos en 1981. Nel, iluminado para min en xuño de 1983, Uxío escribiu de propia man o poema número trinta e dous do libro: 'TRONOU ventou e choveo./Bicouse a terra co ceo./A noite que onte caiu/Sólo foi pra quen'a oíu. // Ameteo o río. Ameteron as fontes/i os fontegallos dos montes./ Naz'a auga a golforón./ Regan os prados a cachón.'
     Aínda teño unhas fotocopias, así mesmo singularizadas polo noso poeta cun rotulador, dos testemuños que sobre a súa obra deixaron escritos Ramón Otero Pedrayo e Luís Seoane. Finalmente, con trazo que quere ser firme pero que, efectivamente (agora véxoo), está crebado como unha premonición no seu final, xustamente na palabra Novoneyra, quedoume del tamén a adicatoria datada en abril de 1999 do libro de entrevistas con Emilio Araúxo, Dos soños teimosos, onde Uxío deixou apousadas moitas ideas. De aí, dese libro, foi de onde, a petición do poeta enfermo, tirei algunhas liñas para o citado número da revista Insula.
     Nada sabía eu da gravidade do seu estado ata hai uns poucos días, cando xa todo era imposíbel, mesmo a fanada homenaxe que se lle estaba a prepapar en vida, na pouca que lle quedaba. Velaquí o meu recoñecemento para o poeta que mellor soubo refrear a fervenza das palabras para que estas saisen xustas e precisas, como nos haikús xaponeses que el tanto apreciaba. Neste sentido, hai moitos anos que definín a obra de Uxío Novoneyra como un iceberg poético que, deixándonos escoitar tan só unhas poucas palabras, agocha detrás delas un universo do que cada lector terá que tirar o seu propio paraíso ou inferno.

     Vai habendo un consenso entre os entendidos en arte contemporánea para admitir que o termo minimalismo, habilitado nun principio para dar nome a certas manifestacións artísticas do pasado século XX, foi pouco e pouco enchoupando os discursos racionalistas e desprazando a outros que teñen por denominador común a referencia a procesos de depuración e eliminación de elementos superfluos.
     A este respecto, coido que teñen razón Anatxu Zabalbeascoa e Javier Rodríguez Marcos cando escriben no catálogo da magnífica exposición do Museo Reina Sofía de Madrid (Minimalismos), que "más que el triunfo de una estética el minimalismo supone el triunfo de la palabra que lo nombra", pois conceptos como reducción, síntese, depuración, austeridade, orde, repetición, denudación ornamental ou pureza material, deixaron de chamarse racionalistas para seren identificados como minimalistas.
     En efecto, hai xa algún tempo que se ven detectando o uso deste termo nos ámbitos máis variopintos. Ocorre algo semellante ao que pasou co termo barroco, que se utiliza parece connotar todo o contrario do que expresamos coa familia do minimal, é dicir, para aludir a algo exhuberante, de moito perifol ornamental, etc.
     Estes días anda o persoal moi preocupado observando o xogo de Zidane, por ver de lle procurar explicación aos miles de millón que o Real Madrid pagou por el. Aquí un servidor, que non é moi afeccionado ao fútbol, tamén se dedicou a mirar o xogo do francés para tratar de clasificalo persoalmente nalgunha categoría con que asistir ás inevitabeis conversas que xorden a cada momento sobre o excelente xogador, que o é, segundo a miña modesta e pouco autorizada opinión.
     Vendo evolucionar Zidane polo campo, sempre tranquilo, sen grandes carreiras nin suores, retendo o balón o mínimo tempo posíbel e moi exacto nos pases, cheguei á conclusión de que lle acae ben o adxectivo minimalista, pois é difícil facer tanto con tan pouco, dándolle así a razón ao arquitecto Mies van der Rohe cando dicía que "less is more", que vale traducir por "o menos é máis", e tamén a Flaubert, a quen o propio Mies lle tomou prestada a crenza de que Deus está nos detalles.
     Leo na prensa especializada deste domingo pasado, 26 de agosto, despois da derrota diante do Valencia, que non dá aparecido a estrela Zidane no firmamento merengue. Terán razón os comentaristas, pero no meu ignorante telescopio a estrela fulgura xa con luz propia, a carón do barroquismo caneante de Figo, do helenismo cartaxinés e gladiador de Roberto Carlos ou do Sturm und Drang romántico e lostregueante de Raúl. Porque, anque non meta goles directamente, cómpre recoñecer que hai moito detalle minimalista en Zidane. Digo eu.

     Ata onde podo eu alcanzar, hai tan só tres Basilios merecentes de pasaren á Historia de Galicia. Un deles foi sonado gaiteiro e artesán de gaitas, arzuano de nación e compostelán de adopción: Basilio Carril, que algo tiña que ver coa lingua, pois de palletas e aire ía a súa arte. Curiosamente, e aínda que agora me vaia fixar tan só nun deles, os outros dous foron (ou son, como imos ver) donos de potente verbo, que tamén necesita de control de lingua e aire pulmonar. De facundia clara e agresiva, un: o agrarista Basilio Álvarez, cura de Beiro, todo dinamita anticaciquil e antiforal perdido xa no manteo do tempo hai moitos anos. De amábel, grave e imaxinativa voz o outro: Basilio Losada, felizmente vivo aínda entre nós e a quen, con motivo da xubilación universitaria, se lle acaba de adicar unha homenaxe en Barcelona, o seu outro berce, despois da Póboa de San Xulián. As distancias, espacial e xeracional, que me separaron sempre deste noso terceiros Basilio, con non seren grandes (a última tan só un díxito mínimo, se contamos polos cómputos de Ortega y Gasset) non me permiten frecuentar moito a amizade con el, pero si o suficiente como para poder asistir ás historias que adoita regalar nas tertulias de mesa e sobremesa, administrando así sabiamente esta pequena parcela de tempo cósmico que debemos consumir os humanos.
     Porque Basilio Losada ten a gala manter a tradición secular de contar historias de viva voz, a pelo, para dicilo coloquialmente, sen necesidade de escribilas, aínda que ben podería el pasalas ao papel, dotado como está para a escritura, segundo ten demostrado, non só nas numerosas incursións que fixo no eido da crítica literaria, senón tamén no difícil labor de traducción que cultivou con tanta profesionalidade e fortuna expresiva.
     E, agora que a literatura impresa está a pasar por un proceso de saturación mercantil que non sabemos se acabará con ela, coido oportuno dar eco á insistencia que Basilio Losada practicou de sempre sobre a necesidade de manter os valores e o encanto da palabra oral (valla a redundancia), esa manifestación humana, libre en liberdade e gratuita que, cando se fai con arte, te engaiola e te suspende no tempo mentres dura, pero que só un moi limitado número de persoas saben levar a bo término. Porque, se ben o pensamos, escribir, á parte de esixir algo de imaxinación, é cuestión dun pouco de disciplina, dedicación, atención e paciencia, sobre todo dende que os ordenadores nos permiten borrar sobre a pantalla (sen que quede rastro ningún delas) as parvadas que tecleamos máis a miudo do que poidan sospeitar os nosos lectores e lectoras.
     Entreter coa palabra a un auditorio, que pode ser amigo de tertulia pero que en moitos casos é incógnito, é algo abondo máis difícil. Aí non hai posibilidade de borrar nin de rectificar nada. O ritmo, a cadencia, a dificultade de non caer en tropezos e dúbidas no dicir, o enfiamento calculado dos motivos que traman a narración da anécdota ou da historia, e outras moitas compoñentes inherentes ao feito de contar con naturalidade, fan do relato oral unha verdadeira obra de arte, unha xoia irrepetíbel nada doada de elaborar, xa que, cada vez que se fabrica, aínda sendo sempre a mesma, é diferente da anterior. Enigmas do verbo grande.
     Pois iso é Basilio, o noso Basilio, vivo contador de historias, ás veces disparatadas, das que a un non lle importa (nin falta que fai) saber se son verdadeiras ou inventadas, porque sería como lle preguntar á vida o porqué do acontecer, tantas veces máis absurdo e brincadeiro, de todos os días. Si, ese é Basilio, o noso terceiro Basilio no tempo, que non no aprecio, un personaxe da novela que algún día quizais alguén escriba.
     Cóntase unha anécdota ocorrida nas Cortes republicáns dos anos trinta, segundo a que o citado Ortega y Gasset, oíndo falar ao galeguista Suárez Picallo, exclamou sorprendido polo potente verbo do noso deputado: "¿Quien es ese hombre pegado a esa voz?" Tal cual Basilio Losada. Esa voz.

     Dá algo de vertixe, pero tamén de ilusión, pensar nunha vida tan lonxeva, tecida pasiño a paso, nun século abondo ruin e marabilloso como o que lle tocou vivir e ocupar case por enteiro a Antón Fraguas. Un século no que, quen estivese desperto como el o estivo, puido asistir, como nun filme de ficción, pero real de realidade total, a toda a Historia, grande e pequena, da Humanidade, comprimida nunha Galicia que era prehistórica en moitos aspectos hai pouco tempo e que agora, para ben e para mal, se ve incorporada ao mundo da alta tecnoloxía, da informática e da telemática. Esta Galicia total que soubo vivila o noso Fraguas, comprendela, interpretala, sufrila e gozala sen perplexidades aparentes, con dedicación serena, podiamos dicir que case pousona, pero sen pausas, como o demostran a súa interminábel presencia na vida pública e a traxectoria investigadora e publicista da que sería ridículo facer aquí un resumo, quero dicir unha simple reseña para esta esta mínina crónica de urxencia solicitada polos amigos e amigas de O Correo Galego no día triste dun pasamento no que algo de todos nós de seguro pasa tamén, aínda que pola cantidade de tempo amoreado nunha soa vida vexamos todo neste momento abouxante como algo natural, esperado e inevitábel, facendo contas polos dedos dos seus noventa e tres anos ben cumpridos, tan ben cumpridos.
     Morreunos Don Antón. Noutras latitudes e culturas gábanse moito dos seus persoeiros antonomásicos, Dones, Sires, Excelencias, Venerábeis, etc. Nós xa tiñamos tamén (e temos, porque seguen a vivir no noso vivir intelectual e sentimental de todos os días), xa tiñamos, digo, os nosos antonomásicos don Manuel (Murguía), Rosalía (tan nosa que nin o don necesitou), a nosa dona Emilia, os nosos don Ramón (Otero Pedrayo, Rodríguez López, Piñeiro, sen esquecer a Valle-Inclán), o noso don Vicente (Risco), o noso don Xosé (Filgueira Valverde), o noso don Ricardo (Carballo Calero), os nosos don Fermín (Bouza Brey e Penzol), o noso don Ánxel (Fole, si señor) o noso don Florentino ou Floro (López Cuevillas), o noso Daniel (Castelao, sen don, polo aquel do asunto) e así un nutrido chorar de excelencias, perdidas para hoxe pero gañadas para sempre, de queridos mestres e guieiros que conforman o elenco irrepetíbel da nosa Alba de Gloria.
     Coido que nos faltaba, de entre os devanceiros, un Don Antón antonomásico, e que me perdoen López Ferreiro e Losada Diéguez, que fixeron méritos abondo para selo. Agora, aínda que xa o gozabamos na vida cotiá de Compostela dende hai tantos anos, malia a súa procedencia pontevedresa; agora, cando a eternidade vai premiar para sempre a bonhomía que deitaba ao seu pasar Antonio Fraguas, temos tamén para sempre o noso Don Antón antonomásico. Porque, ben mirado: ¿hai ou houbo na historia desta Galicia que foi toda a súa razón de vivir outro Antón equiparábel a don Antón Fraguas e Fraguas? Non o creo. ¿Volverá a haber alguén como el? Non o creo, malia termos que desexar que si, que ten que volver outro igual, dificilmente mellor.
     O século que agora rematamos ten que grabar en todas as pedras de Compostela o talante simpático, tenro, firme e (malia o seu arrandear de paisano crebado pola querencia da terra e do pó bíblico) seguro deste noso Don Antón. Deste Don Antón, O Noso que se nos foi onte silandeiramente.

     É bastante, non digo que alarmante, tampouco que preocupante, pois calquera tempo futuro será mellor, pero quizais si un algo decepcionante que a xuventude actual siga con tanto entusiasmo os mesmos mitos musicais que encheron os anos sesenta e setenta das xeracións que hoxe andan pola cincuentena de anos. É decepcionante porque ao mellor iso quere dicir, por exemplo, que os esquemas musicais (ás veces moi pobres) que por aquel entón envolvían as mensaxes seguen vixentes.
     Ao mellor quere dicir tamén, e a isto resístenseme as frebas íntimas, que as propias (tamén pobrísimas, por veces, pero comprensibeis para aquel entón) mensaxes ideolóxicas transmitidas polos poemas cantados dos anos sesenta seguen tamén vixentes, e entón il será certo que estamos nun baleiro axiolóxico que agora si que me parece empobrecedor e preocupante, por máis que consabido e denunciado dende moitas instancias ao longo dos últimos vinte anos. ¿Ou é que todo se vai no espectáculo, na festa dos corpos, no mogollón da masa ondeadora e inopinante?
     Para algúns cincuentóns resultará afagador que estas cousas ocorran así e que a xuventude se mire nese espello, pois pensarán que é unha maneira de recoñecer os valores dos seus tempos mozos e de lle dicir á súa prole "daquela, nós si que si". Mesmo haberá a quen lle guste ir cos seus fillos (¿netos?) ao mesmo recital (perdón, "concerto"), vibrar con eles na mesma frecuencia, facer as mesmas carantoñas e xestos durante a performance e intentar arrandear o bandullo sobrado de arrobas ao mesmo ritmo que os corpos ("lanzais" que diría Otero Pedrayo) da mocidade. Non sei, pero pode resultar patético, ¿non si?
     Doutra banda, non se comprende moi ben cómo o paraíso perdido dunha xeración (e non hai máis paraísos cós perdidos) pode ser aproveitábel pola xeración seguinte para facelo seu, é dicir, para que sexa, á súa vez, dentro de vintecinco anos, o seu paraíso perdido.
     No caso concreto de Bob Dylan é certo que Blowing in the Wind convertérase nun verdadeiro himno, ao mesmo nivel de Venceremos nós, porque as preguntas que facía son eternas e non teñen máis resposta que o zoar do vento. Pero, ¡claro!, non sei se antes ou despois da famosa visita do artista a Roma, entrou nas catequeses aquela música, fíxose pegañenta e doada, transduccionada, e ¡alá vai!, descontextualizada e asociada a cirios e candelas, cousas estas últimas que están ben para o que están pero que son para o que son. Está claro ¿non?
     Debo confesar que nunca me gustou Bob Dylan. Ideoloxicamente é desconcertante e dende o punto de vista musical paréceme gangoso, monótono, mesmo pelma, por veces. Xa, xa sei que debo ter o gusto estragado; que tanta xente non pode equivocarse e que o reseso Dylan debe ser un xenio. Pero para dicilo dunha vez por todas, coa boca pequena e aquí entre nós: de feito o que máis me gustaba del era Joan Baez.

     Ben, tranquilo, Luís, todo queda en desorde, perfectamente caótico todo tamén, como ti quererías para poderes redesorganizalo creativamente, tan farto estabas da mediocridade contornal. A lúa coido que en minguante, non podo asegurarcho, quero dicir no devalar cara aos tellados de Compostela nos que tantos gatos nos escoitaron recitar Baudelaire e Rimbaud e cantar Brel ou Serrat, non sei de certo.
     Viña eu para aquí agora, a media hora da túa ausencia, pola Caldereiría arriba, un pouco como ti, perdido, a velas vir, pero a noite estaba verde e Virxilio listo coa súa roda e os seus loureiros para te levar da man polos círculos que ti quixeches.
     Nembargantes, agora que penso no espacio que che ocupei nas páxinas deste noso querido xornal hai dúas semanas para falar da novela (im)posíbel de Compostela sei xa de certo que ti a levabas contigo, que ti eras, que ti es, en boa medida, esa novela e, se puidese eu recuperar ese texto imposíbel, non dubides que te baixaremos entre todos para que nola traduzas ao inglés de Johnny Walker, e Karla volverá estar contigo.

     Nun intento urxente de reunir algunhas das liñas que ten escrito Luís Mariño dende as que poder aproximarnos, anque non fose máis que levemente, á súa complexa personalidade, escolmamos de entre algúns dos seus textos dos luns en El Correo Gallego/O Correo Galego, aquelas que glosan minimamente algúns aspectos que consideramos trazos indelebles do seu ser e existir máis verdadeiros. A súa prosa ricaz, nomeadamente barroca, como el mesmo a definiu, e ramificada en múltiples vieiros nos que quixemos esquivar adrede referencias concretas a persoas, impediunos compoñer algo máis digno del e de todos os amigos que hoxe estades aquí a lle dar o derradeiro adeus. Ben mereceríades vós e el algo máis de lucidez pola nosa parte, pero a premura do tempo con que tivemos que traballar sumada a un estado emocional que ben comprenderedes, por forza devaluará a propia palabra de Luís Mariño, a quen, agora que xa el non pode reprendernos, imos saquear sen pudor ningún.
     Dous trazos básicos reunía Luís Mariño que unha e outra vez se lle coaron pola súa escrita entreverándoa de nervios e músculos sobre os que ir tecendo a súa particular sinfonía humana e cultural, a súa visión do mundo. Un deles foi o seu amor e dedicación ao libro, en todos os seus aspectos, ata o punto de ter el recoñecido que quizais a súa única e verdadeira vocación fose a de editor. E iso demostróunolo abondosamente, como xa sabedes os que fóchedes amigos seus. Pero hoxe queremos traer aquí unha anécdota contada por el mesmo que nos dá noticia asemade doutro risco do seu talante: a xenerosidade cos amigos. Escoitémolo:

     A outra trabe segura que podemos afirmar como formando parte fundamental do seu existir e que atravesou decote a súa escrita con máis sinceridade foi a súa condición de home urbano, e máis concretamente de compostelano, pero sobre todo de nostálxico da cidade como ágora, como ámbito de relacións humanas, tal e como foi, e nalgunha medida aínda o é, Santiago, ata o punto de que el nunca se sentiu a gusto fóra desta cidade, coa que mantivo unha forte relación de nostalxias e de melancolías, de amores e de reproches, ao ver cómo paseniñamente foi perdendo ela precisamente esa súa antiga condición de ágora onde os cidadáns se vían todos os días e todos os días alimentaban as pequenas grandezas ou miserias que conforman o humano vivir.
     Para ilustrar esta outra faceta súa, rematamos cunhas palabras que Luís finxía dirixir ao seu gato, Karla, interlocutor mudo, pero que, en boa medida, nos representa a todos os que fomos caendo no silencio e na incomunicación. É dicir a todos os que desertamos da ágora para adentrarnos no calexón das présas e do ir cara a ningures. Din así esa liñas de Luís e con elas pechamos esta pequena homenaxe:

     Moitas gracias pola vosa comprensión.

     Entérome polas compostelás crónicas de Diego Bernal da morte de Pepiño Lamas, un dos innumerabeis fillos daquel simpático limpabotas que organizaba a súa honradísima industria na Porta Faxeira, sempre a carón da súa muller, tan pequeniña de corpo coma el e portadora de longa rolada de picariños e picariñas limpa como para revista, ela mesma exemplo de persoa aseada e pulcra. Certamente, non sabía eu o nome do mozo que tanta gracia nos facía aos nenos pola súa fachenda de tipo duro e polo andar marcial e cascabeleiro que adoptara dende a súa licencia do servicio militar, durante o que, efectivamente, ocupou cargo de tambor rotundo e resolutorio na banda de cornetas e percusión que abría camiño aos 'pasos' das moitas procesións que se organizaban en Santiago alá polos anos cincuenta e sesenta.
     "O Peitiños", chamabámoslle os que viviamos polas cercanías da súa zona de influencia e o mirabamos pasar: ollada firme e frontal dirixida ao infinito, moito braceo castrense, paso longo, quero dicir, todo o longo que lle daban as súas cativas pernas, indiferente a quen con el cruzase, sabedor de ser o punto de confluencia de todos os ollos e todos os xestos de admiración. Sen concesións á mediocridade circulante ao seu arredor, Pepiño Lamas, agora sei o seu nome civil, atravesaba as rúas e as prazas de Compostela deixando atrás un ronsel de miradas e de rumores.
     Si señor, "O Peitiños". E con ese nome quedou inmortalizado para a literatura, pois tal é o título do magnífico relato que Xavier Carro, inspirado no noso heroe, incluíu no seu libro As calexas do Cigurath (Galaxia, 1973; cómpre mirar a 2ª edición, de 1996, pois a moral censora mutilara gravemente, entre outros, tamén este texto). Alí aparece moi ben descrito, coa súa brillantina e o seu falar de duro de película, reacio a bailar no Cruceiro do Galo porque non lle gustaba 'bailar en costa'.
     Como en tantos outros sitios, pero quizais con maior abundancia polas características especiais da cidade, acolledora do máis variopinto persoal procedente do mundo enteiro, houbo en Santiago de Compostela moitos personaxes pintorescos, case todos inofensivos e simpáticos, cando menos dende a perspectiva adulta, a pesar dos arrinques de mal xenio dalgúns deles. Tense falado neste mesmo xornal de 'Modesto el Churrero', de 'Franco del Carro', de 'Bretón', etc., pero coido que nunca pasaron por estas columnas, por exemplo, a parella formada polo recadeiro do clube Arenal, Cholas, e maila súa (para min) innominada noiva: tres pasos por detrás del e sempre a chorar. Un amor eterno alimentado de fame, de insultos e continuas ameazas de palleiras que non sei se nunca Cupido permitíu levar a cabo; ou Comelume, empregado de correos e telégrafos, gordo, rebolo e pequeneiro, pernas tortas como moneco tentempé, decote tocado de pucha do país e vestido de pana parda: era terror de nenos, seguramente debido ao nome tremendo ('¡¡¡Comeluuume!!!', berrabámoslle os nenos) que non soportaba; ou O Empanada, esguío e elegante orador, falador de moi culta xestualización, de palabra inintelixíbel e de mirada alta, estelar, que estaba case sempre na Porta Faxeira, fronte do desaparecido quiosco do Ferrín.
     Dinme que tamén houbo na Coruña un personaxe de características semellantes a este último e do que se conta que nunha ocasión, estando preto da parada dun autobús de liña, foi requerido por un viaxeiro, que o confundiu cun mozo de corda, para que lle levase a maleta ata o hotel, cousa que el fixo con toda dilixencia. Chegados ao destino e preguntando o viaxeiro que cánto lle debía, viuse sorprendido pola elegancia e dignidade do noso personaxe ao lle dicir este en recortado castelán: 'No me debe nada, señor: hoy por usted, mañana por mí'.
     Agora seica morreu O Peitiños nunha pensión de Compostela. Certamente, os enormes cambios que experimentou Santiago nos últimos vinte anos diluíran o personaxe e o afundiran nunha decadencia que era evidente cando se deixaba ver polas rúas, moi de vez en cando, desposuído xa da grandeza pretérita e coa mirada baixa e derrotada. Pero aí queda, eternizado nas páxinas de Xavier Carro, cos atributos da súa máis deslumbrante personalidade, firme e contundente, como o seu tambor.