¿Que dicir de novo sobre a saudade, alma da súa poesía máis persoal, que manifesta nos versos de Follas Novas? Quizais que non se teña, sen embargo, salientado suficientemente que é ésta unha saudade tinguida sempre de relixiosidade, unha relixiosidade desasosegadoramente existencial:

     É un sentimento de soidade, pero non un sentimento que se peche á transcendencia, a Deus, senón máis ben como expresión do "silencio de Deus", tal como recoñece Alvilares ("O encontro do home con Deus é sempre precario e escuro" (4) ), e reflexionou a moderna "Teoloxía da morte de Deus". Con frecuencia Rosalía manifesta a estarrecedora experiencia da incomunicación co Absoluto, como nalgúns versos de En las orillas del Sar, que non rematan, a pesares de todo, na confesión dun mundo sen Deus:

     Ou coma cando no mesmo libro confesa a tristura pola perda dun fillo:

     Sobre todo, Deus está ausente para Rosalía pola inxustiza da xente, pola inxustiza da sociedade. Xa o manifestara Paulo de Tarso: "A inxusticia dos homes, que asoballan a verdade coa inxusticia" (Rom 1, 18) e "trocaron ó Deus verdadeiro por un falso" (Rom 1, 25).

     ¿E a Igrexa? "Na súa soidade a Igrexa non é máis que ausencia". Unha Igrexa máis preocupada en falar do inferno e da xustiza terrible dun Deus xuíz, que da misericordia e o amor dun Deus pai. Unha predicación que queda refrexada nos versos de Rosalía, como cando fala de que "o pecado é obra dun intre e durará a expiación terrible ¡mentres dure o inferno!" (En las orillas del Sar). E outro tanto ocorre con toda a parafernalia dos funerais que, como recoñece Alvilares, "só trae á conciencia de Rosalía o seu montaxe económico e o seu clasismo. Nada que sirva para alimentar a súa fame de esperanza". Así o manifesta a poeta naqueles versos de Follas Novas.

     Torres Queiruga, tras recoller varias opinións de autores diversos sobre a dimensión relixiosa de Rosalía (6), algunhas opinións encontradas que non fan xustiza á fe da nosa poeta, conclúe:

     Desde unha lectura que debo recoñecer non é o froito dunha fonda análise persoal da obra de Rosalía, teño para min que o xuízo de Queiruga é totalmente aceptable. Non se pode ocultar a tensión as contradiccións que sufriu a fe rosaliana, como tampouco o seu conflicto coa Igrexa, tal como se apuntou máis atrás, pero iso non lle resta a calidade dunha fe que quere ser honrada desde a fondura existencial. Unha fe atormentada ó xeito kierkegaardiano ou, máis perto de nós, unamuniano; unha fe que non soubo atopar acougo pola carencia dunha teoloxía máis sa e máis evanxélica. Foi pena que a teoloxía sobre o mal e sobre Deus coa que nos foi regalando Torres Queiruga e parte da teoloxía contemporánea vira a luz cen anos despois, tería sido de inestimable axuda para a poeta. Asi mesmo, unha Igrexa que fora máis acolledora con ela; unha Igrexa da que, de todos xeitos non renegou a nosa poeta, e da que recibiu agradecida os derradeiros sacramentos, e na que foi enterrada, e na que repousa, a pesares das reticencias primeiras para ser trasladada á igrexa de San Domingos de Bonaval.





2. Eduardo Pondal (1835-1917)

     Falar do Renacemento Galego é falar necesaria e indisolublemente de Rosalía, de Pondal e de Curros. Certamente o eco popular de Rosalía e aínda de Curros non foi acadado pola poesía de Pondal, demasiado aristocrática para chegar a ser popular, como recoñece Carballo Calero:

     Menos coñecido que Rosalía, polo que comprirá falar algo máis da súa historia, Pondal é "o bardo de Galicia" (el gustaba de autodenominarse "o bardo de Brigantia"), séntese un aristócrata, máis non é antipopular. Para el a nobleza ten o papel de conducir ó pobo, particularmente ó pobo galego como raza escolleita. El sente que ten "a alta misión de orientar espiritualmente ao seu pobo —confesa Carballo Calero—, un pobo excelente que ten a misión de ser 'o lazo recio e forte' que xunte os bos pobos ibéricos dispersos, incluíndo aos fillos de Luso". Tense Pondal polo poeta da patria galega, representado na mítica figura celta do bardo. Non é de estrañar que para Otero Pedrayo "ningún como Pondal soubo identificarse co profundo núcleo temático de Galicia" (8).
     A pesar de vivir totalmente para a causa dunha Galicia nobre e forte, dona do seu destino, polo que abandonou a súa carreira de médico e mesmo morreu célibe, a obra literaria de Pondal —épica, civil, comprometida co seu pobo— é escasa, un pequeno volume que engloba Queixumes dos pinos e outros poemas e a recen editada Os Eoas, magna obra inacabada que ía ser o seu testamento literario.
     O bardo de Galicia era tamén unha persoa fondamente relixiosa e crente. Iniciara a súa formación a carón dun crego rural e logo completouna en Santiago "entre clérigos, militares, profesores, señoritos e artesanos", confesa a Enciclopedia gallega, para concluír na carreira de Medicina. Os fusilamentos dos "mártires de Carral", cos que o poder conservador e centralista quixo afogar o movemento liberal e progresista galego representado no alzamento de Miguel Solís, significarán para Pondal un cambio espiritual e intelectual importante. Que tamén tivo que sufrir unha crise coa reacción eclesiástica ante o Banquete de Conxo, onde o seu amigo Aurelio Aguirre foi chamado ó Pazo Episcopal polo ardor dos seus versos (9).
     Con todo, sempre seguiu sendo cristián e aínda practicante, como confesan algúns achegados. Mesmo cunha relixiosidade tranquila, ausente do ton tráxico de Rosalía ou Curros. Contábame Filgueira Valverde que era famosa unha anécdota súa; nunha ocasión, uns amigos, sabedores da súa relixiosidade, preguntáronlle: "—¿Por que non fai poesía relixiosa?" E respondeu Pondal: "—Porque eu escribo sobre dous mil anos antes de Cristo". Aínda así, na obra de Pondal hai referencias relixiosas constantes. O primeiro dos seus poemas en galego que viu a luz pública é precisamente "A campana de Anllóns", na que fala da oración como algo que chega ó fondo do corazón do poeta:

     Recentemente, un estudio sobre a poesía de Pondal non coincide co que estou dicindo sobre unha lectura cristiá destes versos. Manuel Forcadela cre que o son da campá de Anllóns non ten acento cristián, senón un acento telúrico pagán que el ve como referencia á Babilonia bíblica en contraposición a Xerusalén (11). Otero Pedrayo sabería contestarlle moi ben, tamén a el o acusaron de panteísmo, pero Don Ramón sabía casar ben a súa fe nun Deus persoal e no seu Fillo Xesús Cristo —fundamento dunha fe cristiá— co "vencellamento afectivo físico e espiritual á terra" que o leva tamén a "chorar diante da natureza" (12).
     No poema á "Virxen santa das Suidades", o poeta pide axuda á Vixe María para poder levar adiante o baril labor que se impuxo de levar a verdade á xente do seu pobo, para que saia "pura coma o torrente":

     Non é de estrañar que na edición galega da Liturxia das Horas, a oración oficial de clérigos e monxas da Igrexa, apareza entre os himnos uns versos seus, do poema "Non veu dos duros éforos", que non podo deixar de traelos aquí:

     Os versos manifestan unha perfecta sintonía e unha fonda comprensión da realidade de Xesús de Nazaret, o Verbo de Deus que salva desde abaixo, desde a realidade dos pobres, e non desde o poder; desde o poder despótico da forza ou desde o poder de que ten "o saber", desde o que se cre, el só, coa sabiduría, representada en diversos nomes na filosofía grega.





3. Manuel Curros Enriquez (1851-1908)

     Curros é o berro de denuncia contra a opresión dos poderes civís e relixiosos. A súa é unha poesía civil e comprometida, unha poesía militante, "de loita". "A rebeldía, o verbo civil, a estrofa contra a inxusticia, o ariete asestando golpes", defíneo con xusteza Otero Pedrayo, coa súa capacidade expresiva habitual (13).
     Algún se estrañará de que este home de versos anticlericais figure neste elenco de cristiáns galeguistas. Alguén dixo hai anos que Curros era o poeta mais anticlerical de Galicia (14). Pero hai xa ben anos tamén que Torres Queiruga o rehabilitou nun escrito de mocidade, pero xa maduro, sobre a obra máis dura de Curros: O divino sainete (15). Con demasiada frecuencia se identificou anticlericalismo con anticristianismo, aínda que Curros foi tachado das dúas cousas (16). Citando primeiramente a Queiruga, compre dicir que:

     Por iso, para o teólogo galego a actitude fundamental de Curros ó escribir un texto tan anticlerical e mesmo antirrelixioso, é "xenuinamente cristiá", que se traduce neses resultados por unha serie de motivacións. Unhas subxectivas (a imaxe dun pai autoritario e déspota, pero con fama de honorable e virtuoso, que converteu á súa nai, moi devota en verdadeira mártir; e a radical e incomprensiva oposición de liberales e conservadores "onde a relixión e a política andaban moi mezclados" ). E outras obxectivas (as acusacións contra a Igrexa, algunhas manifestamente inxustas, pero outras moi reais e que compre recoñecer honradamente, como é o caso tamén do seu autoritarismo alienante, que Curros tivo que sufrir en propia carne).
     Tamén Alvilares deixou claro que o anticlericalismo de Curros non é anticristianismo, e que a súa crítica á Igrexa non é ataque á súa dimensión relixiosa:

     Carlos Casares, na introducción a unha edición de Aires da miña terra di que "O seu anticatolicismo parece indubidablemente vencellado ó trauma que nel provocou o proceso de 1880. Antes desto, e posteriormente á súa confesión de fe republicá, Curros móstrase cristián... E aínda despois, o que priva na súa relixiosidade é un anticlericalismo froito máis da súa triste experiencia fronte a curia ourensá que dun anticatolicismo militante" (18).
     A reacción da igrexa ourensá contra Aires da miña terra, chegando a excomulgalo, produce nel unha actitude de rechazo, pero tamén de tristura pola súa situación, como queda reflexado nos famosos versos a Rosalía: "Inda recei pola probe da tola/ eu que non teño quen rece por min". De feito, versos considerado como blasfemos contra da Igrexa como "Mirando ó chau", vémolos hoxe cargados de humanidade, presentando un Deus Pai, moi cercano e "humano", ollando cun humor moi san e relativizador as cousas deste mundo, mesmo a súa Igrexa. As súas verbas comprometidas coa realidade dos oprimidos ("mirou de labregos/ un fato misérrime/.../ máis ben que non homes/ pantasmas parecen/.../ o sangue das veas perdendo a torrentes/ traballan sen folgos/un chao que no é deles") manifestan un Deus bastante máis preto da imaxe que del nos deu Xesús de Nazaré que o que manifestarían outras prédicas defensoras a ultranza da institución. O xenial remate do poema, as verbas que Deus di finalmente, témolo algúns dito públicamente, con humor, ducias de veces:"-Si eu fixen tal mundo/ que o demo me leve".
     ¿Curros anticlerial? Si, tamén Xesús de Nazaret botou duras diatribas contra o estamento clerical do seu tempo. Pero eu non atopo un Curros anticristián, e moito menos ateo. A súa obra poética está chea de versos relixiosos, mesmo no libro obxecto da excomunión. Coma o caso do remate do poema "Sola":

     Ou "Na morte da miña nai", ou "A Virxe do Cristal" e "Unha boda en Enibó", a pesares do seu carácter eminentemente popular.
     E aínda versos fora deste libro, coma os de A espiña:

     Ou outros coma os do soneto adicado a Cristobal Colón:

     E aínda máis claramente algúns textos en castelán, coma os que seguen, recollidos no estudio de Alvilares (19):

     Penso que os duros textos anticlericais de Curros, coma os de "No convento", "A igrexa fría", "Pelegriños a Roma", "Mirando ó chao", ... e os máis duros, os versos de O divino sainete, no poden restar valor auténticamente relixioso e particularmente cristián ós textos citados máis arriba. Outra cousa é falar da dimensión eclesial da fe de Curros; certamente, no debía ir moito á Misa.
     Unha cuestión que se insinuou hai tempo como resposta á cuestión do cristianismo de Curros, e pareceu esclarecer (con reservas ...) un recente artigo aparecido en Grial (20), é a relación de Curros co protestantismo. O autor do devandito artigo non dubida en concluír a autenticidade desta relación, baseada en dous datos: a viaxe de Curros mozo a Londres, onde pararía na casa dun pastor protestante, o que sería para el o primeiro contacto con esta visión distinta do cristianismo. E a presunta actividade desempeñada durante un tempo impreciso como axente evanxélico (colportor) ó servicio dunha Sociedade Bíblica asentada en España, encargado de facer circular a Biblia.
     O primeiro punto semella estar bastante asentado, recoñecido por algúns dos seus biógrafos (Celso Emilio Ferreiro, que recoñece explicitamente que en Londres Curros entrou en contacto co protestantismo, e Carlos Casares). O segundo punto, que presenta a Curros como seguidor de Georges Burrow ("D. Jorgiño o inglés") ó servicio dunha Sociedade Bíblica é máis conflictivo, aínda que é corroborado por un artigo necrolóxico ("La muerte de un poeta") aparecido na revista protestante Revista Cristiana en 1908. ¿Explicaría isto o feito da crítica antiinstitucional de Curros á Igrexa? Non necesariamente. Xa vimos que cunha teoloxía postconciliar, gran parte das súas críticas pódense facer, con dificultades, desde dentro da Igrexa. E así o recoñecen o teólogo católico González Ruiz e o mesmo Celso Emilio Ferreiro.
     De todos xeitos, Curros foi un home contradictorio, como recoñece Casares ó remate da súa biografía:

     Uns consideráronno unha especie de santo laico, e outros viron nel a encarnación do mal; todos o recoñeceron coma un gran poeta. De calquera xeito, ó remate, ¿como non dar unha resposta afirmativa ás preguntas que Cuevillas se facía sobre a morte do poeta nun fermoso artigo de Prosas galegas?:"¿Quen sabe se a Virxe do Cristal non fixo desaparecer cun sorriso os cornos maldizoados do diaño como ceibou as azas brancas do anxel pra que voara alto?" (22). Cabanillas, máis expeditivo, "viu" a Virxe meter, "queiras ou non", a Curros no ceo.

     En Amado Rincón, Eduardo Pondal, Ed. Galaxia, Vigo 1981, páxs.122-24. Aquí se poden atopar tamén outros versos en castelán tan claramente cristiáns, aínda que cunha teoloxía ben cativa, como os desta "Pregaria":