E Xosé, o estático Xosé tamén tiña o pensamento callado nas noites que pasara a ceo raso, baixo a humidade dos fentos, no monte, co medo híbrido de non ter abeiro de luz na escuridade, e prometera ante un diluvio de dificultades que sería albanel, que construiría tódolos fogares. As bágoas de choraren mortes pronunciábanse teimosas, e o seu pai, co corpo da irmá pequena no colo e o resto da familia ó seu carón, facía presencia entre os cascallos da casa da infancia, a casa que despois el levantou, a que xa levara en pé máis de douscentos anos, e a nai choraba coma un diluvio. E as bombas estouparan en tódolos recunchos, e non había teitos baixo os que se acubillar. Non puideran salvar nada. Tan só un tempo que enchía os corpos con ausencias. Nada.

     E os obreiros dábanlle duro a tódolos cantos ergueitos para desfacelos, para ignoralos, para sepultalos, para reconstruír, para amasar pan na artesa da nómina e chegar á fin do mes cun mínimo de ingresos sostibles cos que enfrontar os gastos cadenciosos e periódicos. Erguían barullo contundente que batía fondo nel, coma se mazasen un polbo nas pedras bravías do peirao. E el non fora mariñeiro.

     No mar fican os barcos amarrados á auga, e a gamela do pai afundira no Salgueirón e viñeran os tripulantes a nado ata a beira da praia. E durmiran entre fentos, agochados, sen unha luz, intentando reconstruír aquela cativa vivenda feita de pedra, de paredes tremendamente grosas e esqueléticas ventás, e fuxiran cara ó monte, tantas veces, agochados coma coellos, co medo nas vísceras e o desacougo de careceren dun lugar de seu. E a nai amarráraos á súa cintura e faláralles baixo a calor dunha sopa de auga con perexil cociñada a ceo aberto, que eles eran o maior tesouro, e que estaban todos vivos, xuntos, por riba das dificultades e de non teren casa. Pero non tiñan fogar, e os invernos eran crus e repetidos, e buscaran abeiro entre os cascallos, e os cascallos e a friaxe entráranlles no corpo e cuspiran enfermidades, e a nena, a neniña feble que o pai levara no colo cando foran inspeccionar o estado en que quedara a vivenda despois do bombardeo, ficou para sempre debaixo dos fentos, co orballo a tecerlle unha eternidade, e a nai tusira, e a casa non se daba ergueito porque as mans non daban construído naquel terror de épocas difíciles. E o pai marchara no tren coma un manifestado, e a nai non puidera evitar a ausencia, e refixera as perdas con monólogos solitarios a rentes do mar. Busco peixe, busco peixe, ¿vistes os meus rapaces chegar ó Salgueirón?, ¿e a gamela?, ¿onde está a gamela?. E as ondas do mar teceran un esquezo imposible. E ela andaba e ninguén podía retela nin devolvela asisada á casa que Xosé estaba acabando de erguer con algúns cartos que o pai mandara dende Suíza. E os trens eran longas fileiras de madeira coma garfos, roendo as entrañas, cuspindo lume negro de caldeiras, e fóranse coma insistentes brétemas que acedan os días e non volven. E Xosé sabía que el marchara a buscar pan, pan para os obreiros, tal e como pediran, mentres camiñaba todo o pobo unido na folga xeral do mil novecentos dezasete, cando el aínda non nacera, porque os traballadores debían manter a dignidade, espoliados cómo estaban, dentro daquela loita entre o cerco e a traíña.

     E a nai exiliárase da barbarie dos tempos fríos na tolemia, e el buscáraa entre as rochas, e alí, moitas veces recollíaa coma un mexillón, negra como estaba no seu traxe de loito, e murmuráballe, veña mamá, veña, imos, imos para casa. ¿Para casa?, ¿e os teus irmáns, e o teu pai?, vai ser noite e aínda non volveron do mar. Agarda. Pero, logo, ¿ti quen es?. ¿Que me queres?. Váiase señor, váiase con Deus, que eu non o coñezo de nada. Xa verá se vén o meu home. Non teña coidado e váiase preparando. E Xosé furgara nos miolos para tecer un soño e cosía palabras con sabor a ferro, a pontóns, cemento e murrillo. E envolvéraa nunha vella manta. Veña, mamá, que vai coller frío. E por fin a muller fora, e tomara unha pouca de auga fervida cun algo de unto, para quecer os pés e as mágoas. E a casa xa ía tendo un xeito dentro do deserto da guerra que un bo día caera sobre eles coma un mazo contundente de ferreiro. E os irmáns maiores tomaran rumbo a América porque eles tamén necesitaban un anaco de pan e o aire daquela costa asfixiáraos e transmitíralles peles de fentos por tódolos recunchos. E Xosé ficara só, só coa soidade da nai, mentres partía o lombo naquela arquitectura de mausoleo.









     Os obreiros paran o traballo. Súan, teñen os traxes emporcados ata a medula co zume do pasado, co esmorecemento da realidade dun vello que xa só é esterco de casa, parte integrante dos cascallos, acumulados, sen método sobre o chan.

     A ver se nos traen a escavadora pola tarde. Isto é un traballo de chinos. Facer tárdase un mundo. Tirar sempre foi moito máis doado, pero mellor coa máquina.

     E saen do montículo da vivenda aínda algo en pé e entran, a modo, na caseta adxacente para se mudaren as roupas e iren xantar ó bar. Non lles merece a pena regresar a casa. Por oitocentas pesetas comen o menú do día cun chisco de viño. E logo seguirán. Ollan ó vello, a estatua de sal, con fondas raíces de eucalipto nos pés.

     ¡Pobre vello!, agora máis vello e só ca nunca. Seica lle foron os sobriños a comerlle os cartos da casa. Non hai como ter un cacho de algo ou catro duros no banco para que se interesen por un. E seguramente acabará só, nin tan sequera unha visita no asilo e tamén sen un pataco. Os patacos haberíanllos de comer xa. ¿Ou como lle pasa senón a todos estes vellos?. Imos papar que xa vai facendo fame. ¿Dicímoslle que xante connosco?.

     E Xosé non escoita. Lembra o día no que a balea varou na praia de Rodeira e a nai acariñaba aquela pel verde. ¡Liberdade, Liberdade!, e buscaba nas longas liñas do seu corpo coma montes os restos das táboas da gamela esnafrada no Salgueirón. E o rabo aínda se lle movía un algo, derreado sobre a area, e algún dos varios cans chamados Triqui chegara e tamén remexía a cola mentres uliscaba os restos do cetáceo. E a nai, mexillón de terra, abrazaba o frío táctil do baleiro. Soubo entón que a barca Liberdade naufragara e xa non tería praia para agardar, e que os seus días chegaban á fin coma a marea, e os ollos cansos enchéranselle de tebras. E Dorinda, petrificada, dende o grupúsculo de xente alí acugulada, nunca antes vira baleas nin sentira tormentos tan agudos, por iso receaba de achegarse, mais lograra vencer a parálise acaroándose a muller, acompañada polo seu can coma un interrogante, e desexou que aquela mesta escuridade da tolemia desaparecese dos seus ollos, porque era vella e só semellaba un saco de ósos atados cun pano negro a cabeza, e acariñáraa, e ela chamáralle filla, filliña, Elviriña miña, o papá marchou ó mar, pousoute nos fentos antes de se ir, e agora aquí fica Liberdade, velaí está, rota. Miña neniña, imos a casa. E a multitude cercaba o recuncho aberto de pedra, area e mar, e falaban, e vían a siña Encarnación, tan acabadiña ela, arrimada á balea, coma nunha morte presentida. E Dorinda erguéraa e dixéralle, imos mamá, que se vai facendo algo tarde, e Xosé ollara á rapaza, a mesma rapaza que amara dende que a vira achegarse ó corpo inmenso da balea, tremendo coma unha vara verde movida polo vento. E acompañáraos á casa, regresando á vella Encarnación a estación definitiva dos desterrados. E non pasou daquela noite. Pero o Triqui e tódolos Triquis que despois viñeran ficaron no eido e Dorinda dáballes de comer. E o Moisés nunca se achegara, con conciencia, á inmensidade do corpo dunha balea, nin sentira a vertixe da Liberdade varada na area, andando como andara no medio das rochas, coma os polbos. E a Xosé deulle mágoa dos anos tolleitos, das épocas escuras, das carrocetas de cemento que nunca comezaran xuntos a transportar, das conversas caladas, dos afogos, porque el sempre fora algo así como un vello para o seu fillo. Vello, vello, vello, repetíralle ata a saciedade, como se tivese data de caducidade e a súa condición de home non lle fose recoñecida polo rapaz, como se estivese obrigado a dar conta de cada tixolo que ía untando con cemento e poñéndoo dereitiño, un enriba doutro para instaurar muros. Nunca fora máis feliz ca con Dorinda. Dorinda, Dorinda, perdoa, Dorindiña.

     E os obreiros xa volven e o vello continúa impertérrito no mesmo lugar, serodio, como as horas. Algúns aínda amosan un escarvadentes entre os beizos. A caseta agárdaos para se cambiaren de roupa e comezar de novo a matinar na desfeita.

     ¿Cando virá a pa?. Dixéronme que a mandaban para a primeira hora. E logo, ¿non será mellor agardar?. Pouco poderemos facer mentres non chegue. Debe estar a vir. E virá, home, ¡virá!, ¡como o sabes!.

     E chegou.









     ¡Terremoto! ¡Terremoto! O chan remexíase coma unha serpe. Gris. Gutural. Aberto. As tenaces metálicas entraban na terra, cravaban os esporóns, afincábanse na cortiza, hexemónicas, para que a escavadora non fixese panca e as rodas non resultasen vencidas pola permanencia da casa, polas raíces do chan. A xente acugulábase diante da paisaxe depauperada dunha vida. Os sons enchían os oídos de cancións desafinadas de buguinas perecedoiras, de ecos, intermitencias afogadas que berraban e cuspían novos tempos. A pel da escavadora era máis amarela cá dozura do limón con que Xosé amaba a Dorinda, eclipsaba a súa cor, mesturábase nas sombras, penetraba no resto dos muros, derruía, implacable, coa man articulada que imitaba movementos de achegamento, sen acariñar, reter muros, transformalos en cascallos, estralos no chan, cun bico apaixonado de tarde que caída coma unha sombra. E Xosé, inmóbil, ficaba como morto no espectro dos anos acabados. Veciños presenciaban partes das sombras, erguendo voces por riba das percusións ás que os corpos eran sometidos.

     ¡Acabouse o vello!. ¡Ter sobriños para isto!. Éche o futuro. O que ten que vir. Somos moitos e hai que construír bloques de vivendas. Aínda che é un solar xeitoso. ¡Ai, e valerache os seus millóns!. Virán moitos da cidade e comprarán o seu apartamentiño, inda non comezaron a construílo e creo que xa teñen todo vendido. A praia está a dous pasos.

     Alguén se achega a Xosé, pero Xosé non fala, nin escoita, nin tan sequera ve, porque ese día só é sal, sal fuxido da gamela Liberdade esfarelada, ou un arneirón petrificado nalgunha rocha onde o mar bate ata a morte e xa está afeito.

     Os obreiros remexen no tesouro do chan. ¡Coidado con ese muro!. E a escavadora é unha artista dos espacios, sabe cómo moverse tan só con que lle preman pancas e botóns, coñece o movemento da súa boca, devorando espacios, agora non lle chega ben ó patín, ergue as tenaces do chan coma unha grosa galiña que se espreguiza do niño porque o estrume espicha o oco dos ovos, e volve a se apousentar, certa, no espacio quente do abandono, e as suxeicións regresan de novo coma dentes, e o brazo extensor derruba o patín, ergue o pío exterior e escáchao en mil anacos, tamén unha cociña vella, a neveira vese aberta e profanada. E o brazo continúa. E a xente asiste, como nunha inauguración. Ás veces non cren que sexa posible un baleiro tan inmenso, e compadécense de Xosé, ó velo, triste e ausente nun día de humidades, revendo todas as lembranzas no peito.

     E o home non lle tivo nada qué facer. Foi vivir cos sobriños. E cómo o engaiolaron. Que agora aquí está de marabilla, que ónde nós non lle vai faltar nada de nada. Que se o queremos coma se fose o noso pai. Que póñase aquí. E levárono ó notario. Non sei cómo fixo, este coitado de Xosé. ¡Non se pode ser vello que embarcan a un!. E virán os da cidade e terán o seu apartamento, e xogarán o tenis na pista que farán ó lado. Vaiche ser o nunca visto. E terán a praia ó pé. Non se pode pedir máis. Desde logo, pobre home. Botárono coma un can. De que lles asinou os papeis tivo que buscar un cuarto de arrendo. Velaí o tendes. Toda a puñeteira vida traballando, que traballador non había outro. E éche así. Está todo aqueladiño o pobre. ¿E como ía estar?. Que cho fixesen a ti, a ver se che gustaba. ¡O que, oh, queimábaos!. Para dous días que lle quedaban o vello, dime ti, se non poderían aguantar, por moito que a casa fose dos tres irmáns, e agora dos fillos, que os vellos morreran alá en México, tempo terían de partir. Seica me dixeron que ía ir para unha residencia. E irá, ¿non ha ir?, ou para alí ou para o caldeiro. Pero con todo isto, e a vida que pasou, non creo que dure moito. Non hai nin un ano que lle morreu a muller. Estaban moi unidos.

     A escavadora remexía o chan, onde todo eran cascallos e ferranchos vellos. Ser escavadora está moi ben cando un non desexa sufrir nin ter ollos para ver, ter pel de escavadora é como meterse nun tobo e fechar as pálpebras ós pés inertes de Xosé, de formigón, coma a marea que lle sobe polas veas e que provoca ese aspecto gris, coma o seu cabelo. Semella unha estatua sen cabalo, na alameda, nun día de fusilados, collido polos ollos cos dedos e levado ó patíbulo da desolación. Ese é Xosé e está no miolo da mesma bomba que lle derreou a vida cando era rapaz. Cando os berros dos camiños eran terror e sangue callado cara ó mar. E fuxiran de milagre. E logo foran ver qué quedaba da casa, e a pequena tiña medo e agarrábase ó pescozo de Herminio, seu pai, e pechaba as bágoas na súa pel. E el ía ó carón, co resto da familia, coma nunha procesión de terror, e tamén tiña medo, pero xa era case un home, doce anos, e debía aceptar que as guerras derruban casas, entran a saco pola porta e levan xente para a matar, tan só por estaren vivos. E a nai amarrábaos a súa cintura baixo o ceo ateigado de estrelas e dicíalles que o importante era ser superviventes e estaren xuntos, mentres bebían auga fervida cun pouco pirixel.

     E Xosé moveuse un chisco, e pareceu que o formigón do seu corpo quería abandonalo, e falou, primeiro coma un murmurio, logo en voz alta, estrando un fío de palabras entre os regos esmagados do pasado, entre o infernal barullo da maquinaria. ¡Pan para os obreiros!. ¡Pan para os obreiros!. Despois a voz fíxose berro, coma unha balea, e os berros rompíanse por riba da desolación, e veuse alí, no medio da desfeita, torto, vello, pobre, erguendo os puños, desencaixado, esixindo o seu anaco de pan.









     E lembrou de novo a Dorinda coma unha nai de Maio, co pano negro na cabeza en tódalas manifestacións contra a droga, ás portas dos xulgados, asistindo ás vistas, sendo a memoria do rapaz que xamais puido chegar a ser home e que a el nunca o chamara papá, senón vello. Recordábaa morta e sumida na desesperación daquel dó sen fondo. Recordábaa vagando pola praia, de rocha en rocha, recollendo as agullas abandonas dos picos, buscando preguntas coas que enfiar as respostas, para aquela resposta precoz que fora a morte. E saíra á rúa, á beira do mar, tal e coma siña Encarnación fixera no seu tempo para non achar endexamais a gamela Liberdade. E nos xornais comentaban, e tamén nas radios e nas televisións, sobre as redadas, os alixos de droga descubertos, o paradoiro dos narcotraficantes, os procesos. Amosaban a gran balea verde, inmortal, varada a rentes das súas vidas, esmagando. E abrazouse ó baleiro, sumíndose día a día na impotencia dos golpes fondos do cetáceo, e desexou aniquilalo, pero a súa longa cola era pesada e traizoeira, e espichárase nun día de outono co veleno dunha agulla á mercé caprichosa da marea; e foran ó ambulatorio, puxéranlle a antitetánica e analizáranlle o sangue. E as percusións dos seus latexos tremeron coma un terremoto desolado cando o médico lles comunicou a ela e a Xosé que o sentía moito, que tiña anticorpos da sida, pero que iso non quería dicir que chegase a desenvolver a enfermidade, tan só que era portadora e debía estremar as precaucións para non o propagar coma un lume, que non tivesen relación sexuais sen protección nin puxesen en contacto os seus sangues. E daquela estralara a marea nos seus ollos, nuns ollos cansos e perdidos nos recantos dunha melancolía agre. Morrera de gripe igual cá un tío dela no andazo do mil novecentos dezaoito, deixándolle a Xosé tan só os regos dos bicos invisibles no limón da pel, coma finos bordados nun sutil pano, e no vento do sueste, a canción de Gardel.

     E Xosé tan só era e foi berro, endexamais estivera tan certo daquela tremenda desfeita, pero era vello e máis ca nunca estaba só, e xa na mirada se perderan as imaxes da Piedade, e sentía coma as ultramodernas bombas lle tecían a mortalla máis sutil, o cadaleito máis melancólico, e estoupaban aquí e acolá, mentres a xente asistía, case estática, acugulada de expectación ó espectáculo do desterro, de tirar, derrubar todas e cada unha das partes da construcción, achandar o chan, e logo, con esa mesma man metálica da escavadora, transportar o entullo cara ó camión, para deixar o que fora a arquitectura de Xosé, erma, e o terreo dunha cor ocre calada, no que comezar un enorme rego para enchelo coa cimentación do novo edificio. Alguén se lle achegou para procurar acougalo, tan fóra de si cómo estaba. E berraba. ¡Criminais!, ¡criminais!, e coas mans daba golpes ó aire, e logo axeonllouse entre os restos, recollía partículas refugadas do seu pasado entre pedras, cristais, azulexos, madeiras, e choraba o zume acedo do limón. ¡Dorinda, Dorindiña!, ¡que vai ser de nós sen casa!.

     E non puideron retelo mentres corría coa reuma e a artrose ata aqueles anacos esfarelados das lembranzas, das esencias, permanencias irremediables. Polo seu fillo e por el, que nunca carretaran xuntos carrocetas de cemento, pola pantasma de Dorinda que lle bicaba xélida o pescozo. Correu co balbordo do tren dos pasaxeiros que viaxaban en incómodos asentos de madeira cara á meseta, cos fentos fríos dun orballo eterno sobre Elviriña, coa tolemia da nai, cos irmáns xa mortos e ausentes, noutrora en México, correu coma milleiros de pingas de auga fuxitivas da billa da bañeira, cadenciosas, coma un soro, contando cada latexo apresurado de agonía. E berraba no medio dos cascallos, cheo de po, ¡son albanel!, ¡son albanel! ¡Volverei erguer a casa!. E colleu tixolos, e púxose en pé, e tiroullos á máquina coma un vello destemido ó que tan só lle queda unha miserable pensión coma froito dun duro e constante traballo.

     ¡Os obreiros queren pan!. ¡Pan para os obreiros! E a guerra chegara arrincándolles o insuficiente sustento para sobrevivir, anegando os soños con cemento, asolagando ilusións de novas ordes sociais e de mundos máis xustos e equilibrados. Pouco quedaba xa daqueles tempos. A xente tan só se acugulaba diante da depauperada paisaxe de toda unha vida, indiferente. A escavadora calou, e ante aquel espectro só gardou, antes de que alguén o sacase de entre os cascallos, tremelicando e perdido, un minuto de silencio, para o conducir, definitivo, a unha residencia transitoria cara á morte, derreado como ía na propia escuridade do seu peito, ou nunha nasa perfecta de agonía, acurralado de impotencia, sen perspectivas para xa ver as fases da lúa, os matices dalgunha claridade, tan só mergullado, definitivo, na gris melancolía de formigón, cun fedor irrespirable a esterco.