Comeza un novo curso académico. Dende a pequena galería do meu estudio doméstico, que mete a proa nas augas do río ao que Rosalía dedicou os derradeiros outonos da súa vida, vexo chuviñar coa derradeira chuvia do derradeiro ano do derradeiro século do milenio trescentos, segundo os últimos cómputos arqueolóxicos, e as lembranzas lévanme (¡mira ti!, aquí, un de Rh santiagués probado) a Lugo, ao Lugo do outono de 1973, cando este pipiolo recén licenciado de mili africana e filoloxía, mentres procuraba facer a súa tese de doutoramento, ensaiaba, tremendo de inseguridade pero tamén de temerario entusiasmo, as súas primeiras clases de gramática española (nada de galego aínda, ¡eh!), lingüística xeral, teoría e crítica literarias e non sei cántas materias máis, no que por aquel entón se chamaba, así, con todas as maiúsculas rebotando no cerebro neófito, COLEXIO UNIVERSITARIO DE LUGO, ao que lle engadimos, algo despois, o eslogan, tamén maiúsculo, de A NOSA UNIVERSIDADE, todo por ver de captar un número de alumnos que xustificase a existencia daquela institución. Mesmo inventaramos unha universidade nocturna que agora se desvela como claro antecedente do IV Ciclo que con tanto entusiasmo están a cursar os maiores de 55 anos na Universidade de Santiago.
     Non vos preocupedes, que non quero poñerme sentimenteiro. Pero o certo é que un exercicio de memoria non ven mal nun momento en que a matrícula universitaria comeza a baixar por mor, non se sabe ben, se da evidente flaccidez da curva demográfica (¿só desa curva?), se da competencia das universidades privadas (¿vaille tan ben ao persoal como para pagalas?) ou de que a sociedade empeza a sospeitar que un título universitario pendurado da parede non dá para comer, por moito que mires para el, mentres que a este servidor lle levaron o outro nantronte catro mil cincocentas setenta pelas por lle soprar a non sei qué válvula de non sei qué queimador da infraestructura calórica (operarius dixit) da súa casa. ¡Ai domus, domus doméstica!, e aínda está o da hipoteca, que non ten síntomas de flaccidez, segundo os últimos diagnósticos do equipo económico habitual, precio do petróleo mediante.
     Non me deixarán mentir quen naquel curso, 1973-1974, no que estreabamos unha disparatada modalidade calendaria consistente en facer coincidir o ano natural co ano académico, non me deixarán mentir, digo, os alumnos e alumnas que por aquel entón compartiron sufrimentos comigo, se digo, e digo, que dabamos as clases nun antigo edificio-cuartel de bombeiros ou algo así, no que tiñamos que recoller as pingueiras da chuvia en caldeiros onde o ritmo do hendecasílabo se mesturaba co azar pluviuoso que marcaba no duro plástico do recipiente o seu pertinaz toqueteo.
     Tampouco non me deixarán mentir os colegas que compartiron comigo o frío da pomposamente chamada Sala de Profesores, na que tiñamos que preparar os nosos deberes docentes ben forrados de barbas e de'trenkas' sesentaeoitistase arrimados aos enormes radiadores de ferro fundido alimentados a carbón, entrañabeis sucedáneos das ancestrais parrumeiras, gracias aos que podiamos sobrevivir, sen esmorecer, ao duro inverno lugués.
     Moito cambiou todo dende aqueles tempos, non tan afastados. Multiplicouse por tres a institución universitaria; modernizáronse os edificios e hai residencias para alumnos, antes só existentes para privilexiados, nas que a calor e as comodidades básicas de habitación xa non son problema, ata tal punto que as protestas que se poidan rexistrar agora serían consideradas daquela utopías inalcanzabeis ou luxos e pirixeles esixidos por nenos e nenas de 'papá bien'. Doutra banda, a lingua galega, que por aquel entón procurabamos algúns introducir case cladestinamente nas nosas clases, mal que ben, está agora presente con todos os dereitos nas aulas e na investigación, e Lugo podemos dicir que tén, efectivamente, aquela NOSA UNIVERSIDADE tan debecida...
     En fin, cómpre non perder a memoria destas cousas. E tampouco non debemos esquecer que o asunto das subidas do petróleo xa comezamos a sufrilas, precisamente, naquel curso 1973-1974, cando estabamos a pagar as letras do noso primeiro e flamante utilitario, a conta de prolongar a vida da mesma 'trenka' do 68. Pois iso: ¡ánimo e esperanza!, porque, como dicía moito quen eu sei, "bueno, hijo, siempre mejor y nunca peor". Así de claro.

     Os universitarios santiagueses estreamos Estatutos. Despois de dous días de consideración das enmendas previamente presentadas, o Claustro, máximo organo de representación e decisión da nosa Universidade, pronunciouse maioritariamente por aprobar o traballo que unha comisión extraída do seu propio seo levou a cabo durante os últimos tres anos. Non foi sen tempo, como se pode apreciar, pero a complexidade da tarefa de dotar á institución dunha norma superior de referencia tampouco non era cousa que se puidese improvisar e, polo contrario, compría camiñar por ela con moito tento, se realmente se quería chegar á redacción dun texto que atendese o máis posíbel os problemas de todos os estamentos que conviven en tan grande organismo.
     Pero nunca chove a gusto de todos e tampouco nesta ocasión se puido chegar ao consenso total, como xa sabe o lector, pois a noticia foi divulgada a través dos medios de comunicación. Efectivamente, foi unha mágoa que algúns colectivos con representación claustral decidisen abandonar a reunión privándonos aos demais da oportunidade de ver cómo defendían as enmendas presentadas e ata qué punto cabería tomalas en consideración total ou parcialmente, como xa se fixera, de feito, con algunhas. Neste sentido, non é doado explicarse o por qué do xesto de autoexclusión que fixo un dos grupos representantes do Persoal de Administración e Servicios (PAS), concretamente o que se identifica baixo o nome de A Trabe. E non ten doada explicación porque, ou quen isto escribe non entendeu ben a situación ou o certo é que a decisión de abandonar o claustro non parece que fose motivada por ningún tipo de discusión agre ou sen saída, nin por ningunha imposición, nin tan sequera por se teren ensaiado todas as posibilidades de transacción sen éxito, e dende logo non se correspondeu en absoluto co que cabería esperar da atención e respecto con que o claustro escoitou o discurso emitido polo portavoz deste grupo de PAS.
     Para o modo de ver de quen está a facer estas reflexións, e dende logo poñendo por diante o meu absoluto respecto cara a estes traballadores da Universidade, coido que se deu unha verdadeira desproporción entre a situación dialéctica e a decisión final de abandonar as conversacións, cousa que, aínda con menos razón, fixeron tamén algúns colectivos da representación estudiantil, a pesar de que conseguiron subir a porcentaxe dun 25 a un 28 por cento, en detrimento da representación do profesorado. Así as cousas, calquera pode chegar á conclusión de que a estampida estaba preparada de antemán e que se ía producir independentemente do desenvolvemento e resultados da sesión.
     Estes Estatutos, como quedou claro en moitas das encomiábeis intervencións do presidente e do secretario da Comisión, sendo o marco xeral dentro do que teñen que desenvolverse as actividades universitarias, o certo é que deixan amplos marxes de actuación para o artellamento pormenorizado que agora hai que levar a cabo nos diferentes Centros e institutos universitarios. Por facer un xogo fácil: diríamos que as trabes mestras do edificio están fixadas pero a distribución interior e a organización das dependencias aínda están por facer. Así que cómpre poñer sentidiño e a seguir traballando cos Estatutos na man por unha Universidade que merece todo o noso esforzo.

     Esta fin de semana pasada anunciaban por unha cadea de TV un debate sobre o problema das Humanidades aberto polo gabinete Aguirre. O encargado de facer a publicidade do programa, preguntábase exactamente acerca de tres cousas que seguramente descoñecería a xuventude e que xa de seu xustificarían o programa: se saberá esta quén foi Viriato ou Carlos I de España e V de Alemania e qué significado ten o "Dos de mayo". Sendo graves esas ignorancias, ¿será ese exclusivamente o tipo de coñecementos que lle preocupa ao moderador e quizais ao Ministerio? Non se lle ocorreu nomear tamén, por exemplo, a xesta do Medulio, as loitas irmandiñas medievais ou o heroico "sitio" de Vigo contra os franceses. Seguramente por pura inercia, a persoa encargada de redactar o texto anunciador, formada na enciclopedia Alvarez como tantos de nós, puxo o dedo na chaga esquecendo citar algún exemplo da periferia de Castela e enunciando esas tres presumíbeis lagoas culturais como mostra paradigmática do que cómpre evitar.
     A Historia Antiga, Medieval, Moderna e Contemporánea de España para os nenos deformados no franquismo foi esa: a Historia do Mediterráneo e a de Castela. Sabiamos de fenicios, de etruscos e de gregos, de Aníbal e o seu "odio eterno a los romanos"; do xeneral cartixinés Amilcar Barca co seu sabor a caramelo e as súas campañas polo Levante español; das xestas de Sagunto e de Numancia; de Viriato, que, efectivamente, era "un pastor lusitano", por certo, sen nos explicar que iso quería dicir portugués. Sabiamos do xesto de Guzmán el Bueno prestando o seu puñal para sacrificar o seu propio fillo, anque nunca nos dixeron qué opinou este do "xeneroso" detalle paterno.
     Sabiamos nomes raros como Vellido Dolfos ou Nabucodonosor, pero non o do noso rei Don García, Xelmírez, Afonso Reimúndez, Roi Xordo ou da decapitación de Pardo de Cela en Mondoñedo. Nada das nosas espléndidas culturas megalítica e metalúrxica, da importancia do Camiño de Santiago como segura referencia europea, das relacións antiquísimas dos mariñeiros galegos coa Armórica e as Illas Británicas, nada de vikingos nin de piratas turcos arribando ás nosas costas e sementando pavor.
     O Atlántico case nin se nomeaba, a pesar de que Colón tivo que atravesalo para chegar a onde chegou. Daba a impresión de que entre o porto de Palos e a arribada ás costas das primeiras illas con que se atopou non mediase máis que auga mediterranea. Tivemos que medrar algo para saber que foi o noso porto de Baiona o primeiro que tocaron as naos descubridoras unha vez de volta, pois pola Historia que nos contaban semellaba que Colón chegara polo aire cos barcos directamente dende América ao Palacio dos Reis Católicos para se axeonllar aos pés de Isabel, que mira que se o da camisa sen lavar era só unha sinécdoque...
     Polo mesmo, non se nomeaba ningún galego, cando agora sabemos da enorme importancia que tiveron os nosos mariños naquelas navegacións. Sabiamos só de "los hermanos Pinzones" que xa se sabe o que eran, pero non sabiamos nada, por exemplo, de Bartolomueu Mariño, que descubriu o corredor cara o Pacífico do cono Sur americano chamado inxustamente Estrecho de Maire.
     En fin, ben está saber Historia de España e Literatura española, e Historia e Literatura mundiais, porque son alarmantes as lagoas que ao respecto ten a mocidade actual, pero a ver qué España, qué Mundo e qué literatura española nos ofrecen agora. Que non se cifre todo na exaltación do "castellano viejo".

     O pasado día 14 de xuño o Claustro da Universidade de Santiago de Compostela (USC) aprobou o que se denomina Plano Estratéxico da USC. Trátase dun cumprido texto autoanalítico e autocrítico no que estiveron a traballar diversas comisións durante os últimos tres anos e que ten que servir de base para o desenvolvemento da institución compostelá ata o ano 2010, por máis que en certos puntos se teña xa que falar do ano 2025.
     O cronista non querería que este feito, insólito na historia da nosa alma mater, tan dada ata non hai moito tempo a perderse en lírica retórica, en grandilocuencias e en triunfalismos, pasase desapercibido para a sociedade, pois, se ben o esforzo realizado ten moito que ver cun certo desacougo por parte dos diferentes estamentos universitarios en canto ao incerto futuro da institución, o certo é que ese esforzo tén tamén unha outra dimensión e unhas metas moito máis importantes: coñecemento ao servicio da sociedade, eis, en transcrición literal, o lema que preside o texto sometido á consideracións dos claustrais e que cómpre ter moi en conta pola significación e vocación de servicio público que animan a letra coa que se desenvolven os 55 obxectivos e as correspondentes 165 accións concretas que haberá que implementar de aquí ao ano 2010.
     Certamente, os medios recolleron xa puntualmente estes días pasados, con máis ou menos detalle, as resolucións do claustro compostelán, polo que pode parecer redundante ou innecesario traelas agora ao texto dunha columna de opinión como esta. Pero o cronista sabe que moitas veces pasamos por riba dos titulares sen nos parar suficientemente no contido e na gravidade que poidan estar detrás deles. E a este fenómeno non somos alleos mesmo os propios universitarios, deixándonos levar por unha especie de crenza secular e inconsciente segundo a que as cousas funcionarían de seu, por inercia, como se algún demiurgo omnisciente, sobre o que recaería toda a responsabilidade, obrase no día a día e todos os días dende hai quiñentos anos o milagre de manter en pé un mecanismo tan complexo e de tanta transcendencia pública.
     Eu coido que foi exemplar o exercicio de autorreflexión, de autocrítica e de abandono da autocompracencia que levaron a cabo os membros das distintas comisión encargadas de planificar o futuro inmediato da USC, cun talante realista e adaptado ao século XXI que vai dar (debería dar) un volco total á universidade pública. Ser ou non ser, velaí o problema, e a sociedade non pode ficar allea a el.

     A inaguración do curso académico que agora comezamos tivo como tema protagonista o rexeitamento maioritario dos distintos estamentos universitarios de toda España á inminente aprobación por parte do Parlamento da nova Lei orgánica de Universidades. E digo inminente aprobación, aínda sen ter pasado o texto a discusión pola máxima institución democrática do Estado, porque hai sospeitas ben fundadas de que alí se aplicará o rodillo e a devandita lei será unha realidade axiña, a contrafío da opinión de quen debería ter, non a palabra definitiva, pero si unha credibilidade que vén avalada por un colectivo que demostrou abondo saber estar á altura das responsabilidades que as circunstancias postfranquistas lle esixiron.
     Os medios de comunicación reflectiron suficientemente o malestar das máis altas instancias universitarias pola regresión que esta lei vai supoñer para a modernización e homologación das universidades españolas respecto das do resto dos países do noso contorno internacional, é dicir, da Unión Europea, e (non fará falla subliñalo) dos modelos operantes nos EE.UU, que están a anos luz de nós.
     O Rector da Universidade de Santiago foi ben claro ao respecto no discurso que pronunciou no salón nobre do Colexio Fonseca de Santiago de Compostela con motivo da inauguración do novo curso académico para todo o sistema universitario de Galicia, poñendo énfase no grave deterioro que vai sufrir a autonomía universitaria, unha autonomía que está garantida pola propia Constitución do Estado pero que agora pode ser conculcada por unha lei de rango inferior a ela. Foi claro e contundente Darío Villanueva, e quen soubese escoitar as súas palabras apreciaría un punto de indignación no seu ton que só as obrigadas normas de cortesía e de elemental educación evitaron fose máis elevado.
     Puxo o noso Rector un exemplo comparativo ben elocuente sobre as cifras que se manexan na Universidade española e na americana. A de Santiago, con 35.000 alumnos e 2.200 profesores, ten que arranxarse con menos de 27.000 millóns pesetas ao ano. A de Brown, con 7.500 alumnos e 560 profesores quéixase porque tan só dispón de 270.000 millóns. É dicir que Santiago con sete veces máis alumnos e catro veces máis profesores ten dez veces menos presuposto que a Brown University. Pois isto ten que sabelo tamén a nosa sociedade para avaliar as insultantes e inxustas palabras emitidas hai uns días polo señor Aznar, quen debía preocuparse máis por neutralizar a vergonza de sermos a española a penúltima Universidade, seguida tan só de Grecia, en gasto por estudiante. Pero diso non fala, claro, porque "España va bien".

     Ben (digo, mal), xa está aquí o que algúns querían, quixeron, seguen a querer e veñen fomentándoo, cando menos, dende que aquel ministro epitetado la sonrisa del régimen recomendara á xuventude máis deporte e menos latín. Si, xa está aqui dun xeito claro e declarado: a Universidade, ou cando menos o que no seu seo afecta ás Humanidades, está en seria crise. E hai quen parece celebralo, a xulgar pola rotundidade e precipitación das súas manisfestacións, pola seguridade con que se pronuncian (iso si, a touro pasado) diante dunha evidencia que ten moitas máis frontes para as lamentacións e para a proposta de solucións que para a alegría ou o reproche.
     Todas, ou case todas, as análises (é un falar, perdoen o abuso do termo) canalízanse polos vieiros da rendibilidade económica, dos beneficios inmediatos en termos de pesetas/euros da cotización ao día en índices de bolsa novaiorquina, sen contabilizar os intereses humanísticos que proporcionaron a través dos séculos, e seguen a proporcionar, os esforzos feitos por moitos sabios, profesores ou non, para sacar da miseria analfabética ao persoal; sen ter en conta o pensamento filosófico, que tantos camiños abriu de liberación; ou os estudios e sistematizacións gramaticais para o asentamento da escritura, de rexistros cultos e estándares das linguas mediante os que podérmonos comunicar con certas garantías de saber o que queremos dicir e de dicilo sen caer no bochorno do ridículo; ou o coñecemento das linguas clásicas para aproveitar delas, como mínimo, unha terminoloxía de referencia segura coa que se poida entender a comunidade científica internacional; en fin, para saber que non é o sol o que vira arredor da terra e para entender que eppure si muove non quere dicir 'por se acaso se move' senón 'malia todo, móvese', ou para non confundir peccata minuta con pataca miúda.
     Doutra banda habería que contabilizar a cantidade de veces que se di iso de 'un espectáculo dantesco' cando se produce un accidente natural ou unha bárbara e inculta bomba lapa, feito que nos leva á Divina Commedia, de Dante Alighieri (perdoen a referencia eruditíssssima), ou aqueloutro dito tan socorrido da 'situación kafkiana', cando o absurdo e o escurantismo invaden as nosas vidas, algo que lle debemos ao mundo creado literariamente por Franz Kafka, escritor real, de realidade comprobábel, a quen non leu case ninguén, malia a súa expresiva e tópica utilización.
     O cronista querería atinar á hora de poñer símiles que axudasen a comprender o seu sentimento e a súa racionalidade respecto destas cuestións. Non é doado, pero quizais poderiamos atopar un paralelo no asunto da baixa demográfica, da diminución do índice de natalidade, sobre todo en Galicia, algo que, por certo, está estreitamente relacionado coa crise universitaria que se aveciña. Alguén podería dicir que, dado que cada vez hai máis parellas que non poden ter fillos porque non teñen con qué alimentalos e educalos, o lóxico, segundo esa lóxica, sería dicirlles que non os teñan porque non é rendíbel e son unha carga; e os gobernos, polo tanto, deberían fomentar a esterilidade total. Non obstante, aos gobernos intelixentes non lles quedará máis remedio que fomentar a natalidade coas medidas oportunas, baixo perigo de quedar os países sen persoal que os leve para adiante.
     Eu non sei qué teñen pensado facer os responsabeis políticos do ensino universitario pero, se me preguntasen sobre eses exiguos números que se manexan nalgunhas especilidades, eu pediríalles que antes de cortar polo san procurasen que eses poucos alumnos e alumnas poidan prepararse o mellor posíbel mentres se buscan fórmulas para atraer a máis, coas medidas que sexan, incentivando mediante os recursos que estean ao alcance público. Porque para este cronista é unha desgracia o que está a ocorrer equivalente ao das inocentes vacas, aínda que en termos de rendibilidade a medio, longo prazo, eu diría que dalgunha maneira en base a que da primeira parte contratante opine a segunda parte contratante que a primeira parte contratante...
     A ver se resulta que a delectación na contemplación da crise que están a sufrir as Humanidades, ademais de morosa, que xa sería grave pecado social, é tamén morbosa.

     No mencer do venres pasado, unha explosión criminal, accionada, segundo todos os datos, polo contorno xuvenil de ETA, acababa coa vida de Iñaki, unha persoa, un mozo que estaba a desempeñar o seu traballo. Non importa a súa profesión nin a súa idade. Era unha persoa. Unha bomba foi o argumento sorpresivo e incontestábel (dende logo incontestábel pola covardía e o anonimato da acción) con que os fillos da serpe e da machada afundiron un pouco máis, de súpeto, quén sabe cantas ilusións para o propio País Vasco e sumiron na dor e no odio outra familia máis.
     Nese mesmo día, en Salamanca, sesenta e dous equipos de estudiantes de toda España, convocados pola Liga Nacional de Debate Universitario, organizada por unha empresa privada, UNIPUBLIC, que invita ás Universidades e se apoia noutras institucións e empresas, competían no difícil exercicio de convencer pola palabra sobre un tema proposto de antemán. Tampouco non importa o tema. O que importa é o exercicio no debate e o entusiasmo que esta xuventude puxo durante os catro días que durou a competición, sen máis premios que a satisfacción de saberse apta para as duras tarefas da investigación e da documentación e hábil para o difícil xénero da oratoria, da persuasión pola palabra. As palabras foron os seus argumentos e aí ninguén perdeu, todos gañaron e marcharon vivos e enriquecidos de sabedoría para as súas casas, despois de ter aprendido que coa palabra se pode defender unha opinión, unha idea ou un ideal. Calquera opinión, calquera idea, calquera ideal.
     Onte, domingo, puiden asistir a algunhas das sesións celebradas no Palacio de Congresos de Salamanca e ver por min mesmo a seriedade, rigor e afán con que os diferentes equipos afrontan este tipo de campeonatos, a pesar da pouca tradición que aínda existe entre nós, sobre todo se a comparamos coa que difundiu por todo o mundo a IBDA, unha asociación que naceu en USA e que xa leva moito camiño andado. Alí estiveron tamén mozos e mozas das Universidades galegas con varios equipos, un dos cales, formado na de Santiago, chegou a gañar todos os debates a que tivo que enfrontarse, malia non ter pasado aos cuartos de final por cuestións de puntuación e quizais tamén por algúns criterios de valoración dos xuíces máis que discutibeis e, dende logo, mellorabeis.
     Certamente, dá mágoa e rabia ver a xente tan nova como a que nutre Haika inducida por mentores de probada inhumanidade e conducta mafiosa e seducida por unha ideoloxía que nin se sabe en qué consiste e da que non pode ter, á súa curta idade, máis que unha nebulosa, un magma, unha pulsión irracional que quizais dentro duns poucos anos lles roerá na intelixencia e na conciencia e á que odiarán porque esfarelou as súas vidas cando aínda estaban empezando a se facer un camiño. Todos os que chegamos a certa idade fomos novos e sabemos dos enganos e das seduccións a que puidemos estar ou estivemos sometidos para logo ter que rectificar, matizar ou abandonar ideas moi queridas nalgún momento.
     Os universitarios que foron a Salamanca, entre os que, sen dúbida, haberá tamén especímenes cos que sería difícil estar de acordo, nunca se arrepentirán de ter participado nunha competición na que quizais tiveron que defender ideas contrarias ao que pensan, porque iso está previsto no xogo, pero seguramente no futuro agradecerán o exercicio dialéctico que levaron a cabo cando aínda eran mozos, en pleno proceso de formación e maduración, e se algún día chegan a renegar de quen agora os animou e lles facilitou medios para ir ao concurso ha ser por outras razóns, que a vida dá moitas voltas, pero nunca poderán dicir que os meteron por vieiros choídos, por camiños sen saída onde arruinar a súa xuventude, as súas vidas e as súas ilusións.