¿E il teremos, por fin, voces verdadeiramente galegas en Madrid? Semella que recuamos sesenta e tantos anos na historia para volver ao ambiente da Segunda República. Porque galegos, o que se di galegos de nacemento houbo, loxicamente, moitos, dende que os parlamentos constitucionais empezaron a ter vida, alá polos inicios do século XIX. Pero ¿Ten avanzado algo Galicia no contexto da política estatal dende a segunda República, por non irmos máis atrás, cando nomes como os de Castelao, Otero Pedrayo, Suárez Picallo, Antón Alonso Ríos, Osorio Tafall, Basilio Alvarez, Leandro Pita Romero, Manuel Portela Valladares, Antón Villar Ponte, e un longo etcétera, moitos deles absolutamente refractarios a toda sospeita de febleza radical-galeguista, circulaban polo edificio da Carreira de San Jerónimo coa súa acta de Deputados na man?
     Pois non. Non temos avanzado nada, senón todo polo contrario, a pesar da importante @aportación galega aos sucesivos parlamentos da restauración democrática e aos partidos maioritarios de ámbito estatal, xa fosen estes a UCD, AP, PP, ou PSOE. Mesmo houbo Ministros galegos (quérese dicir, nacidos en Galicia) que en nada se lles notou que fosen a Madrid gracias a unha chea de promesas para a mellora desta terra que vociferaban nos seus mítins (ó escribir isto seméllame que o meu discurso se me volve reseso e trasnoitado).
      Poñámonos no punto de vista de moito persoal da rúa, non do ilustradiño, lido, sabido e tal: o paisano da rúa, cando un lle di que non temos voces galegas en Madrid, bota unha restra de nomes, que el coñece da TV., que son galegos e que el mesmo os mandou para alá cos seus votos. ¿E logo eses non son galegos? Pois qué quere que lle diga: galegos, o que se di galegos, si que o son, que ben se lles nota nese acento da fala que queren agochar en canto pasan de Ponferrada para abaixo. En fin, son cousas ben sabidas e non hai que gastar máis tempo nin díxitos nisto, o cal non quere dicir que non teñamos que seguir insistindo na necesidades que temos de que os galegos que vaian ás Cortes teñen que falar en nome de Galicia.
      Quizais vou parecer inxenuo, pero é moi posíbel que moitos dos que van a Madrid, sexan do partido que sexan, cando van por primeira vez e aínda non están malvados polas sucesivas lexislaturas, levan na cabeza algunha idea nobre para o noso progreso. Só ao chegaren alá semellan arruchárense coma figos diante dos verborreicos mesetarios e sureños.
      Claro, todo isto parece anacrónico dicilo, cando o mundo é xa tan pequeno e ir a Madrid é unha carreiriña de can que facemos a cada momento, non como nos tempos da segunda República, cando a viaxe aínda supoñía toda unha aventura e Madrid deslumbraba aos provincianos. Pero o certo é, sistematicamente, as voces dos nosos parlamentarios nas Cortes ou ben ni se oen nunca ou, de se oíren, parecen totalmente alleas a Galicia, cando non absolutamente antigalegas (non é de boa crianza sinalar).
      Vén todo isto a conto porque, sempre que se convocan eleccións xerais, dá a impresión (xustificada) de que a única esperanza para Galicia está nas forzas declaradamente nacionalistas ou galeguistas, cando a estas alturas do Estado Autonómico (Federal, de feito) calquera voz parlamentaria galega, do partido que sexa, debía obviar a súa pertenza a un país que necesita o pulo de todos, e mesmo competir en Madrid coas outras voces parlamentarias galegas para mirar quén coida mellor polo noso patrimonio, xuntándose, iso si, para aquilo que necesite a unión de todas as nosas forzas destacadas nas Cortes.
      ¡Ai, Anxo! Cada día estas máis parviño.

     O outro día, vindo cara á redacción de EL CORREO GALLEGO, atopei no chan unha folla mecanoscrita sen firmar. Como ten o seu aquel e non sei de quen é, vou reproducila tal cal, con tachaduras e todo. Se o autor chega a ler isto, prégolle que se poña en contacto comigo, pois sei dun coñecido psiquiatra que quizais poida axudalo. De nada. Velaquí o escrito:
      Explícome moi ben Eu non vexo por qué se está a armar tanto barullo co retrógrado civilizado proxecto de texto que renovará o Código Penal en materia de inxurias e calumnias. Nas dictaduras En toda democracia que se teñan por tal sempre se protexeron os dereitos dos corruptos cidadáns exemplares que levan a cabo os seus suxos lexítimos negocios no marco dun sistema de producción e circulación de bens que favorece precisamente pode ter todos os defectos que se queira pero que se revelou como o único realmente operativo e posíbel. Refírome, claro está, ao sistema que chamamos de libre mercado.
      Resulta que, se se aprobase o texto, Porque, a ver, ¿a conto de qué non había ser lícito utilizar adxectivos apropiados, tránsfuga ou corrupto, por exemplo insultantes e innecesarios para nos referir, poñamos por exemplo, a un chourizo ou chouriza honrado pai ou a unha honrada nai de familia que aceptan sen escrúpulos con toda naturalidade e sen miga de limpeza de conciencia, polo ben común, pasarse a outro partido un cazo previa unha comisión ilegal lóxica compensación económica ou a promesa dun cargo público dende onde prevaricar e roubar poder servir á colectividade?.
      É ben certo que o poder corrompe os profetas do non e que os corruptos os envexosos andan sempre a remexer no lixo amolar ás honorábeis e sacrificadas na procura do seu beneficio individual impedindo persoas públicas que se desvelan porque a sociedade alcance o seu merecido benestar e un nivel digno de inxustiza social e desigualdade de oportunidades.
      Vaiche boa co Ben vido sexa o novo artellamento do Código Penal. É incríbel que un paifoco Gracias temos que dar a un fato de aproveitados exemplar gabinete ministerial que tivo a ousadía valentía de actuar a tempo para protexersenos a si mesmos a todos nós das posíbeis denuncias inxurias e calumnias que irresponsablemente se lle ocorra escribir a calquera profesional can da prensa sobre algo que constitue un delito lexítimo dereito de todo cidadán.
      Queda así un pouco máis Non está tan desarmada a democracia. Hai veces que un recorda Eu pecharía con broche de ouro esta humilde opinión miña coa lembranza daquel sinvergonza patriota chamado Fernando VII cando dixo aquilo de Vayamos todos por la senda de la Constitución, y yo el primero.

      Xa teño falado algo nesta columna sobre unha certa afección miña polos chamados libros de urbanidade ou de boas maneiras. Estes manuais, cando están feitos con seriedade, quero dicir, cando quen escribe cre no que di, que non sempre é o caso, pois eu estou seguro de que houbo moito simpático pillabán que escribiu por encarga sen crer para nada nas normas que aconsellaba e mesmo moqueándose entre liñas dos supostos 'bos costumes' que a súa escritura amosaba como crisol da máis esmerada educación, cando están, repito, escritos con seriedade e convicción, estes compendios de reglas de convivencia social constitúen verdadeiros e preciosos documentos nos que se rexistran os códigos de comportamento polos que se rexían as sociedades anteriores á eclosión dos informalismos e á cultura pop.
      É dicir, os códigos que rexiron as relacións sociais no ámbito das capas burguesas e nobiliarias da cultura europea, despois transplantados ao novo mundo, e dos que estaban eximidas, xa que logo, camadas menesterosas ou simplemente traballadoras, no sentido nesgado que se lle daba a esta palabra, en tanto en canto connotadora da utilización das mans para gañar o pan de cada día, fronte ás minorías que vivían de rendas ou do capital intelectual, científico ou técnico-liberal acumulado gracias ao seu nacemento no seo de familias que puideron dar carreira universitaria aos fillos.
      Xa teño falado tamén de que un dos libros máis sutilmente escritos neste xénero é o que o noso gran novelista Eduardo Blanco-Amor (Ourense 1897-Vigo 1979) publicara en Buenos Aires (Losada, 1956, reeditado por Edicións Xerais de Galicia en 1983) baixo o título de Las buenas maneras, cunha particularidade, consistente en que a maioría das normas de conducta en sociedade que redactou Blanco-Amor serven aínda agora, porque son producto da súa propia observación e práctica mundana e non dunhas reglas aprendidas en manuais que poden quedar obsoletas en calquera momento, expoñendo ao ridículo a quen persista en seguir utilizando uns códigos aprendidos xa caducos e resesos.
      Porque eses códigos cambian, como cambian as formas de vestir, de andar, de moverse, en fin como cambia a linguaxe; e así como resulta ridículo falar como impoñían as normas da boa educación hai cen anos, así mesmo hai hábitos de comportamento social que practicados hoxe en día tal e como se escribiron nos manuais moverían (moven, de feito) á risa.
      Agora acaba de saír á luz un experimento da man de Luís Carandell que non deixa de ter a súa gracia. O coñecido xornalista parece ser que colecciona con entusiasmo este tipo de publicación, das que posúe máis de trescentas, polo que un bo día se lle ocorreu inventarse unha familia das de antes, paradigma da educación máis esmerada, e facer un libro ironicamente titulado La familia Cortés. Manual de la vieja urbanidad (Aguilar, 2000). No seo desa familia todo funciona segundo as normas máis estrictas da urbanidade e bos costumes, asegurados pola sabedoría que ao respecto ten o avó, don Hermenegildo, verdadeiro hipotexto e oráculo certeiro para dúbidas en casos puntuais.
      É difícil situarse no tempo, pero certamente os temas de comportamento en sociedade ocupaban boa parte da educación das clases burguesas e nobiliarias, e hoxe, cando xa case non queda burguesía de códigos senón unha ampla clase media que pasa moito diso e novos ricos que ben quererían comprar boas maneiras, se as houbese á venda, todo nos resulta por demais estirado, ridículo e dende logo hipócrita.
      Non obstante, daquelas ríxidas gramáticas do comportamento social aínda hai hoxe quen practica algúns hábitos que nuns casos son certamente positivos, polo que conlevan de efectiva boa ou elemental educación (ceder o paso nunha porta, non facer ruído coa boca ao comer, non falar a berros, etc.), pero que noutros resultan anacrónicos, e tan só os discursos ideolóxicos e políticos emerxentes van poñéndoos en evidencia, cando non denunciando en profundidade a inopia dos/das executantes non reciclados/das. Disto falaremos outro día. Por hoxe despídese este s.s.q.b.s.m.

     Non sei se serei algo inxusto, pero dame a impresión de que non se aireou abondo a gran noticia de que por fin as farmacias ían ofrecer fármacos alternativos aos provenientes de laboratorios e marcas comerciais, case sempre multinacionais, por outra parte, aínda que non todas. Fármacos chamados xenéricos que conteñen os mesmos principios activos dos outros pero coa vantaxe de non ter que pagar non sei qué porcentaxe na factura correspondente. Non me fagan moito caso pero a cousa coido que ía por aí e saltou timidamente aos medios hai catro ou cinco semanas.
     O que pasa é que a noticia morreu nun par de días sen ser obxecto de análises serias por parte do columnismo xornalístico habitual nin de campañas institucionais animando ao cidadán a fiarse do que lle indiquen os seus médico e farmacéutico habituais. Insisto en que, se estou equivocado e realmente houbo un gran despregue informativo mentres eu andaba aos biosbardos, recollo velas e voume a disimular axubiando cara o ventiño do norte que estes días nos acompaña.
     Do que si estou seguro é do que me pasou en persoa nestes últimos quince días. Necesitado dun medicamento para un doente crónico de hipertensión, dirixinme a unha oficina de farmacia (agora chámanlles así ¿?) e o señor que me atendeu faloume, efectivamente, da posibilidade de levar o equivalente xenérico, en todo igual ao da marca comercial. Naturalmente, aceptei a proposta porque xa lera algo na prensa, e con isto aforrei coido que 170 pesetas. Non está mal, dixen para min.
     Aos poucos días volvín a polo mesmo fármaco a outra oficina (que mira que é manía de lle desvirtuar o nome ás venerabeis boticas), pero aí non se me ofreceu a anterior alternativa, é dicir, o famoso xenérico. Aquí un servidor, que nunca foi un revolucioanrio senón un pequeno burgués, todo o máis liberal e reformista, nin chistou, nin protestou pola falta de oferta do dependente e pagou case o dobre do que pagara na outra ocasión. Pero este pequeno burgués, quedou pensando e pensando, a touro pasado, que é como fan os pequeno-burguese rebeldes, por qué non se lle ofrecera nesta ocasión o xenérico, cando en realidade debía estar xa operativo en todos os establecementos do ramo.
     E así pensando e pensando, recordou que unha vez en Inglaterra, nomeadamente en Birmingham, con ocasión dunha urxencia familar, fora atendido con toda correción polos servicios médicos estatais británicos, que lle recetaron certeiramente unhas pastillas para atallar o mal que padecía a súa muller. Chegados á farmacia, a verdadeira sorpresa tivo lugar cando o responsábel de despachar as graxeas se dirixiu a un gran frasco, sen etiqueta nin marca ningunha de laboratoio ningún, de onde tirou exactamente o número de unidades que indicaba a receta: cinco, nin unha máis nin unha menos, envolveitas nun papeliño e tal. Estamos a falar do ano 1990, aproximadamente, non de onte á noite.
     ¿Que pasa aquí? ¿Por que temos que encher a casa de pilulas, xaropes, cápsulas, antibióticos, pócimas e demais materiais que nunca se van consumir ou que van caducar sen chegar a cumprir as funcións para as que foron elaborados? ¿Por que non hai unha campaña informativa animando a consumir xenéricos aos cidadáns, a quen xa sabemos que haberá que convencer para que deixen de desconfiar, despois de tanta corrupción?
     O pequeno burgués sospeita que hai demasiados intereses de por medio e que as cousas non deben ser tan doadas de levar a cabo, pero as cifras billonarias que se poderían aforrar nuns poucos anos darían para máis dun AVE. ¿Ou non? E perdoen, se estou equivocado.

     En pouco máis de cinco anos conseguiu O Correo Galego superar sobradamente en número de saídas á luz a todas as publicacións periódicas monolingües da historia da prensa galega, incluídas as máis pertinaces, como poden ser O Tío Marcos da Portela coas súas tres épocas (a primeira data de 1876), A Nosa Terra, con outras tantas (a primera empezou en 1907), Nós (1920-1936), Grial (dende 1963 a hoxe) ou o Boletín Galego de Literatura, que está a cumprir os seus dez primeiros anos. Diráseme que falo por falar e que iso se debe a ser esta nosa unha publicación diaria e aqueloutras semanais, quincenais, mensuais, trimestrais e mesmo semestrais. Pois claro. Pero por algún sitio tiña que empezar esta xusta e merecida apoloxía. E ademais, a ver: ¿quén tivo antes o valor de saír case a pelo, día a día, e todos os días dende o seis de xaneiro de 1994 a hoxe? Pois logo está ben recordar o xa dito e telo en conta como mérito incontestábel da Editorial Compostela e dos responsabeis directos de que quen queira ler un xornal todo el escrito en galego non atope xa disculpas trapalleiras: abonda con se subscribir a O Correo Galego e despois abrir a porta da casa cada alborada para atopalo aí, a domicilio, aínda quentiño das rotativas e coas mesmas noticias de actualidade que se poden ler en calquera outro xornal.
     Xa o irmán maior, El Correo Gallego, fora no seu momento o primeiro xornal diario da historia da prensa galega, pois comezou o día 1º de agosto de 1878, adiantándose nisto nun ano a Faro de Vigo, que, tendo comezado a súa andaina como bisemanario en 1853, non foi diario ata xullo de 1879. O cal quere dicir que de caste lle vén ao galgo e que de boa casa boa brasa, e que tal o corvo, tal o ovo.
     ¡Felicidades!, xa que logo, para todos, quero dicir para todos os galegos, pois a efeméride, aínda que con mérito desigual, debe abranguer tanto aos máximos responsabeis do noso xornal coma aos traballadores, en xeral, da casa, aos colaboradores, aos lectores e mesmo aos non lectores de O Correo Galego. Que o beneficio é para Galicia enteira e os galegos podemos saír fóra do país coa cabeza ben alta dicindo que xa temos completo o menú de medios de comunicación monolingües no idioma propio. E iso é un patrimonio que algún día haberá que avaliar no que tén de milagroso, a pouco que botemos unha ollada cara atrás para ver a penuria na que se moveu a cultura galega ata hai ben pouco tempo, poñamos vinte anos, despois de cento cincuenta de constancia, dende que alá pola década de 1840 empezara Galicia a erguerse lentamente da postración secular que a definía, gracias a uns poucos homes que souberon sacrificarse, e mesmo poñer as súas vidas, ao servicio de tan nobre e necesaria causa.
     Aquí tés para mellorar a túa instrucción 2000 xornais en números redondos. Cura ut valeas, pois, lector/lectora, que, en libérrima traducción poderíamos dicir que significa aquilo que disque dixera o vello Dióxenes: "O único ben é o coñecemento, e o único mal a ignorancia". Pois iso e amén.

     É moi difícil, sen caer en batalliña de avó, explicarlle á xuventude a emoción e o abraio que para un neno dos anos cincuenta significou a aparición no espacio doméstico do primeiro aparato de radio: aquel precioso moble de madeira por detrás do cal se vían en contraluz as válbulas encendidas e outros raros artiluxios, formando todo unha especie de paisaxe novaiorquina nocturna e chea de misterio, con ruelas dende onde emitirían a súa voz ananiños e ananiñas invisibeis.
     O outro día mentres estaba dando unha clase 'descubrín' que o meu auditorio rondaba maioritariamente a idade de vinte anos. É dicir que os mozos e mozas que tiña diante ¡naceran case todos na década dos oitenta!
     Entra algo de vertixe decatarse supetamente de que para eles, por exemplo, o final da guerra civil española fica máis lonxe (sesenta e un anos, polo menos) có que ficaba para a miña xeración a primeira guerra mundial á idade actual deles. E, claro, cando no transcurso dunha clase hai que mencionar (e celebrar) por un casual o feito de termos unha emisora de radio ou de televisión monolingües en galego, fenómeno que para nós aínda segue a ser un milagre, e cando enfatizamos ese feito como un logro do esforzo e da perseverancia do discurso galeguista e nacionalista ao longo de máis de cento cincuenta anos, sen decatarnos de que o noso auditorio naceu cos auriculares postos e de que para a mocidade de agora mesmo o son da Radio Galega ía mesturado xa nas súas papiñas e no seu biberón, non é de estrañar que os nosos alumnos nos miren nese momento con algo de estrañeza e como dicindo para os seus adentros 'mira este retablo con qué novidades nos vén, ¡se a Radio Galega existiu dende os principios do mundo!'.
     Pois non señor, van alá tan só quince anos dende que os galegos puidemos comezar a escoitar a cotío e en calquera momento do día unha voz na fala que tantos sacrificios costou para dignificala e facela oír sen que a ninguén se lle poña o xesto de desprecio ou noxo. Con anterioridade a aquel día de marzo de 1985 oír falar galego pola radio era case un exotismo e dende logo un exercicio de militancia galeguista que se levaba a cabo cun aquel de permisividade por parte de empresas privadas ou dalgunha emisora pública cando coincidiron na súa dirección persoas de suficiente sensibilidade. A este respecto sería inxusto non recordar aquí o labor de Radio Popular de Vigo ou de Radio Nacional de España na Coruña, por citar tan só dous exemplos que, debido á propia experiencia de ter falado nalgunha ocasión ao través dos seus micrófonos, podo lembrar. Como sería tamén inxusto non mentar nomes como o de Paco del Riego, por simbolizar nel a quen tiveron que acudir á BBC de Londres para faceren oír unha voz galega.
     Se puidesen erguerse das súas campas Luís Seoane ou Eduardo Blanco Amor, que tanto fixeron por Galicia dende as radios de ultramar en tempos ben máis difíciles, non darían creto ao feito de poderen virar o dial e sintonizar a calquera hora coa lingua que tantos sufrimentos e penurias lles costou no seu exilio. Ambos os dous morreron en 1979 e non tiveron esa alegría que apenas seis anos despois, se vivisen, poderían ter experimentado. E non falemos xa de Castelao, de quen estamos a conmemorar o cincuenta aniversario da súa morte, pois cando el morreu lonxe da súa Pontevedra estaba fresca aínda a tinta daquela analfabeta 'octavilla' esparcida polos aires de Galicia dende un avión invitando aos galegos a non ser brutos: "Hable bien. Sea patriota. No sea bárbaro. Es de cumplido caballero que Ud. hable nuestro idioma oficial, o sea, el castellano."
     Afortunadamente, a democracia puxo no aire algo ben diferente, e hoxe podemos felicitarnos de posuír unha Radio Galega propia e pública, aínda que ás nosas mozas e mozos lles poida soar todo a batalliñas, extravagancias ou melancolías dos avós.

     Coñezo a unha persoa que confunde aos indixentes con drogadictos e a estes con delincuentes. En consecuencia, cando alguén lle pide unha moeda pola rúa bota a correr ao escape.
     A semana pasada aparecía nun xornal madrileño (El País, 7 de marzo) un artigo da catedrática de Ética e Filosofía Política da Universidade de Valencia, Adela Cortina, no que esta lúcida pensadora propoñía á Real Academia Española adoptar unha palabra que describise esa aversión aos pobres que non só funciona dun xeito automático e espantadizo na persoa a que aludín antes, senón, e isto é o máis grave, no comportamento xeral da sociedade, aínda que non todos escapemos a correr cando vemos un pobre e mesmo lle deamos a veces a moeda que nos pide. Esa palabra que propón Adela Cortina sería aporofobia, do grego á-poros, que significa 'pobre', e fóbeo, que quer dicir 'espantarse'. Polo tanto, o significado final da palabra aporofobia viría ser algo así como 'odio, repugnancia ou hostilidade perante o pobre, o que non ten recursos, o desamparado'.
     Paréceme unha idea moi boa a da profesora Cortina, en tanto en canto as cousas non existen, con existencia diferenciada, ata que non lle damos nome. Deste xeito, a única maneira de combater ese inxusto mal social da aversión cara quen non entra na categoría de beautiful people (xente guapa, en fin), porque non goza dos mínimos bens para levar unha vida digna en pleno welfare state ou 'estado de benestar', é comezar por lle dar carta de natureza nominándoo, dándolle un nome sobre o que podermos reflexionar.
     Co permiso de dona Adela, a quen non teño o pracer de tratar persoalmente, eu traslado a súa proposta á nosa Real Academia Galega para que inclúa nunha vindeira edición do diccionario a palabra aporofobia co significado que xa se indicou máis arriba.
     Pobres houbo sempre, e a palabra para nominalos pérdese na noite dos tempos, por iso da pobreza se tén falado moito e figura en todos os libros sagrados e, claro, nos de dereito penal. Os pobres, antes, axudaban moito a gañar o ceo, de xeito que ás veces había que ir detrás deles para lles dar a esmola e quedar coa conciencia limpa.
     O mellor era ter pobre propio, xa fose na porta da igrexa xa a domicilio, como as pizzas. Ás veces había que botarlles un sermón porque faltaran á súa cita o día que lle tocaba: 'el martes no ha venido usted, Fulanito, y así no hay quien se salve, me va usted a perder'. Digo isto en castelán porque este tipo de pobres era urbano e de propiedade maiormente pequeno-burguesa, que a burguesía grande prefería gañar a eternidade publicamente e con alarde. Os pobres das aldeas eran trashumantes e, moi románticos eles, non querían perder a súa independencia e liberdade adscribíndose a prazas fixas. Iso si, tanto na aldea coma na cidade os nenos sufrían xa unha aporofobia venial a través dos mitos do home do saco e do sacauntos, inventados polos grandes sen malicia para a súa comodidade. Isto pasou, xa con menos inxenuidade, aos decretos sobre 'vagos y maleantes'.
     Pero velaí que o fenómeno do drogadicto é ben recente. Non o feito de se drogar, que tamén ten moita solera e mesmo daba un toque de distinción á xente alegre e blasée da belle époque e dos felices anos vinte mercadora de frasquiños de cocaína, en plena luz do día, ao mastodóntico porteiro negro do Maxim's, primeiro bar americano da Calle de Alcalá. A palabra 'drogadicto' é tan recente que non a rexistra como derivado de 'droga' o Diccionario Crítico-Etimolóxico de Corominas-Pascual, e coido que mesmo a miña xeración, criada no limbo dos inocentes con celtas sen filtro e moito ruín cubata, non a coñeceu ata ben maduriña, é dicir, ata que a palabra foi necesaria para poder reflexionar sobre un problema que empezou a ser tal nos anos oitenta.
     Sempre lle escapabamos á pobreza por instinto, pero iso era case natural e invisíbel. Agora, coa nova palabra, aporofobia, é como se nos saíse rabo a todos.

     No Auditorio de Galicia inaugurouse este sábado pasado o Foro da Cultura Galega, unha idea programada para reflexionar dialécticamente sobre os distintos aspectos da vida cultural e sobre a necesidade de planificar a mellor forma de facer partícipe á sociedade dos procesos culturais, deixados excesivamente nas mans de xestores que, aínda recoñecéndolles os méritos e os esforzo que lles correspondan como tales, propician por demais a pasividade e fomentan de xeito empobrecedor o carácter de mero espectador do cidadán, en detrimento das potencionalidades que calquera sociedade leva de seu para facerse a si mesma culta e sensíbel aos bens da creatividade e da imaxinación nos seus máis variados terreos. Todo isto con miras á celebración en agosto vindeiro do Compostela Millenium Festival.
     Parece esta unha boa idea que cómpre agradecer, agora que imos rematar o século XX, durante o que Galicia se incorporou á normalidade cultural de pleno dereito en case todos os aspectos que poidamos considerar, dende o lingüístico ao artístico e tecnolóxico, en xeral, e mesmo coas facetas negativas que esa normalización foi creando, como pode ser a barbarie rexistrada no eido da urbanización.
     Momentos como os que este Foro pretende propiciar de aquí ao mes de agosto non abundan na historia de Galicia, pero tampouco non estiveron ausentes dun xeito absoluto, e alí onde rexistramos a súa existencia, aínda que inarticulada e sempre en precario, apréciase de contado o rendemento ao servicio dunha Galicia cada vez máis dona de seu e máis firme. Gran momento foi a década de 1840, con Antolín Faraldo e os provincialistas tentando de espertar Galicia do sono e da postración. Gran momento, así mesmo o comprendido entre os anos 1861, data dos Xogos Florais da Coruña e 1891, cando os de Tui. No medio desas dúas datas, o rexurdir literario, a elaboración dos primeiros atoutiños do discurso histórico e a teorización rexionalista da man de Brañas e Murguía, por exemplo, foron de grande importancia. Gran momento o da Época Nós (1916-1936), cando os debates sobre o ideario etnoestético e nacionalista ou sobre a conveniencia ou non de manter supostas 'esencias' animaron plumas tan egrexias como as de Castelao, Manuel Antonio, Vicente Risco ou (e coido que fundamental para o traballo que vai desenvolver o actual Foro) Rafael Dieste, a quen, compriría reler ben de vagar antes dos debates, para non perder tempo en moitas claves que xa o rianxeiro deixou establecidas, sobre todo entre 1924 e 1931. E así tamén algúns momentos da dictadura e da restauración democrática que non habería que esquecer.
     Cando este século XX empezaba, Galicia carecía de case todos os elementos que configuraban a modernidade europea traída da man da era industrial. E polo que respecta aos bens culturais autónomos o panorama era bastante desolador, a pesar de que viña de pasar un período de grande interese, o Rexurdimento. Unha etapa interesantísima para Galicia no que supuxo de posta en marcha dunha maquinaria enferruxada durante séculos e caracterizada pola inutilidade ou obsolescencia de moitas das súas pezas.
     Se, como se dixo o sábado pasado no Foro, a cultura hai que observala e tratala como un sistema orgánico e vivo, o certo é que a principios do século XX os axentes propiciadores da realidade dese sistema tiñan unha existencia moi feble. En efecto, fixándonos tan só no eido da literatura, por exemplo, ningunhas das actividades que as metodoloxías actuais dan como imprescindíbeis para a existencia real dun sistema literario (producción, recepción, mediación e transformación, é dicir, simplificando moito, escritores, lectores, editores e crítica) tiñan en Galicia unha realidade minimamente sólida. Foi ao longo do século que agora rematamos cando eses factores se foron facendo máis e máis estabeis, ata chegarmos a hoxe en día coa plena seguridade de que o sistema, malia atrancos e deficiencias, está ben armando e funcionando.
     Do que se trata agora é do seu futuro e da necesaria transformación e adaptación ás novas tecnoloxías, así como a evitación, ata onde se poida, do empobrecemento que o pensamento único e a globalización están xa a producir. Veremos. De momento o balance cultural galego do século XX é certamente abraiante, se temos en conta as condicións en que se desenvolveu. Este é o patrimonio que cómpre coidar e enriquecer. Para iso está o debate de para iso, é de supoñer, se abriu este Foro da Cultura Galega. Benvido sexa.

     Quizais alguén interprete o que se diga nesta liñas como unha profanación non sei ben de qué. En todo caso, vaia por diante que se trata de todo o contrario, así que máis claro imposíbel, ¿non si? Quizais se trate dunha cuestión de idade e, polo tanto, as palabras que veñen deben atravesar, sen lixalos, os oídos de todos aqueles que non teñan a dun servidor, que non é tanta pero tampouco non é tan pouca. Seguimos con claridades. Quizais tamén, por último, pense alguén que quen isto escribe viaxou moito e que por iso pode permitirse dicir o que di, cousa que é certa en parte e deixa de selo en moita máis medida do que o meu lector poida sospeitar. ¡Pois a ver se nos aclaramos, señor!
     Resulta que, ultimamente, cada vez que visito algunha cidade histórica de dentro ou fóra de Galicia, incluída a miña propia vila de Santiago de Compostela, á que procuro mirar cos ollos asombrados do viaxeiro que recala aquí por primeira vez, sinto un certo, non digamos desapego, pero si aburrimento, diante dos seus monumentos, museos e demais marabillas que ofrecen ao ocioso contemplador. Non se trata de denigrar da arte do pasado e da historia, porque iso, á parte de que sería unha tremenda estupidez, simplemente non estaría ben e demostraría pola miña banda unha falta de cultura e de sensibilidade digna de causas ben máis ruíns.
     Ocorre, non obstante, que un xa vai canso de ver e oír reiteradamente cousas semellantes, que mesmo parecen repetidas, e procura novas impresións que o conmovan e poñan en marcha a intelixencia cara ao futuro. Porque ata o de agora, e dende hai moitos anos, o obxecto de moitas viaxes turísticas, ou de lecer (que non é o mesmo), foi visitar monumentos do pasado remoto, pezas de museo nas que ler a historia, monodias e sinfonías canto máis afastadas no tempo mellor, en fin, mostras da sensibilidade, da intelixencia e do poder civil ou eclesiástico do pasado, pero poucas veces se viaxa para admirar as grandes obras do presente nas diferentes manifestacións da arquitectura, da pintura, da escultura ou da música. Quizais soamente quen vai a Nova York o faga con ese espírito, pois alí se concentra todo o que a contemporaneidade nos pode ofrecer. Pero a Nova York non se vai así coma quen di de fin de semana, e o normal é programar visitas ao pasado, cousa que non está nada mal pero que mesmo chega a cansar e a aborrecer.
     Hoxe en día o persoal circula moito polo planeta e un sorpréndese oíndo anécdotas de viaxe a países do máis afastado a persoas de medios económicos non moi aquelados precisamente. E cada día vaise viaxar máis ata que chegue un momento en que os referentes culturais de todos nós inclúan unha grande familiaridade con rúas, prazas, monumentos, locais, etc., dos lugares máis insospeitados. En certa medida ocorrerá como coa divulgación e serialización da música ou da pintura en soportes asequíbeis a calquera. E todo iso, esa familiarización co prodixioso pode acabar co prestixio e a capacidade de asombro das grandes obras da humanidade.
     Por iso, sen denigrar do pasado, senón sabendo incorporalo con intelixencia aos novos tempos, é necesario, eu diría que urxentemente necesario, fomentar a arte do futuro, planificar cidades de nova planta, intervir arquitectónicamente, con valentía e imaxinación, nos cascos vellos das xa existentes, sorprender con novas músicas e, en fin, coidar a aura non só do pasado senón tamén dos vindeiros séculos.
     Lector, para ir facendo boca eu recomendaríache que visitases a mostra de grabados que expón na Galería Citania de Santiago Elena Fernández, unha mociña que sabe moi ben o que fai e que che transmitirá o seu lirismo cósmico e telúrico en magníficas mostras polícromas desta difícil arte, á vez que che remitirá con trazos moi persoais ás antigas divinidades e símbolos cun talante animoso e optimista que ben pode atravesar o século XXI. ¿Queda claro agora?

     Con motivo do cincuentenario da morte de Castelao, están a aparecen estes días moitos artigos e colaboracións nos diferentes xornais galegos onde os autores e autoras dos mesmos fan exercicios de rememoración iluminando os anos cincuenta e sesenta do século que estamos a rematar, cando o nome de Castelao era absolutamente descoñecido para as xeracións que por aquel entón estaban en idade de estudiar bacharelato ou as carreiras universitarias.
     Efectivamente, cada quen podería achegar curiosas (moitas dolorosas) anécdotas a este respecto, e todas virían confluír nun mesmo fenómeno: acerca de Castelao, e con el non só dos homes que fixeron posíbel a luminosa etapa da Historia de Galicia que coñecemos por Época Nós (1916-1936) senón tamén daqueloutros que, máis arredados no tempo, protagonizaran o esforzado Rexurdimento do século XIX, case ninguén tiña nin tan sequera un pequeño indicio de coñecemento nas décadas dos anos inmediatos á data da morte do gran rianxeiro (e pontevedrés, porque en boa lei, para sermos fieis á vontade de Castelao, debería ser Pontevedra quen acollese os seus restos, como nos recordou hai uns días Isaac Díaz Pardo e se pode comprobar en moitos textos onde Daniel fai a súa declaración de amor pola 'boa vila', expoñendo os seus devezos por volver algún día a ela, 'vivo ou morto', dende o exilio).
     Este fenómeno, este descoñecemento de tan nobre figura do galeguismo, pode parecerlle incríbel ás xeracións actuais, e é tanto máis abraiante canto que Castelao fora unha personalidade moi popular nos anos vinte, a través, fundamentalmente, das súas colaboracións gráficas no xornalismo máis cualificado do momento.
     Todo o cal debe facernos reflexionar acerca do efecto que pode exercer sobre a memoria colectiva, en moi pouco tempo, un poder dictatorial e absoluto, sexa de dereitas ou de presuntas esquerdas, a través do terror, do medo, capaz este de borrar non só a Historia remota das nacións e dos homes afastados no tempo senón tamén a máis inmediata dos nosos pais.
     Porque está claro que os nosos maiores, os que fixeron, gañando ou perdendo, a guerra civil, si que sabían quén fora Castelao con anterioridade á salvaxe contenda, pero non transmitiron o seu nome aos fillos e netos, xa fose por colaborar no paso do borrador xa por medo a complicar aos descendentes en cuestións que eran vitandas e perigosas na posguerra.
     Isto último foi tan certo que calquera que vivise aqueles anos con ollos e oídos abertos, por cativo que fose naquel entón, poderá recordar algunha anécdota sobre a inoportunidade, por exemplo, de dicir en voz alta, non só en lugares públicos senón tamén nos propios domicilios, o nome do dictador Franco, como se dunha palabra tabú se tratase. Mesmo quen está a escribir estas liñas, sendo un neno de cinco ou seis anos, avisou a un seu irmán que non asubiase pola rúa non sei qué melodía, dicíndolle literalmente: "No silbes esa canción, que a lo mejor está prohibida".
     Persoalmente teño tamén a propia anécdota acerca de Castelao. Miña nai, mentres fun neno, adoitaba poñerme o mote de 'Castelao' cada vez que eu, sendo a lingua familiar o español, me expresaba espontaneamente en galego ao me incomodar con ela por algunha desas 'graves' desavenencias que xorden entre nais e fillos. Entón ela, para contestarme na mesma moeda, dicíame simpaticamente en galego: "¡Xa está aquí Castelao!".
     O curioso é que, por razón do meu cabreo momentáneo, nunca lle preguntei quén era aquel personaxe co que ela me indentificaba, e fun formando para min mesmo unha idea do noso galeguista moi positiva, pero sen ningunha outra referencia, ata que cheguei á Universidade e comprendín nas clases de literatura galega (¡en 1969, trinta anos despois de rematada a guerra!) as razóns que tiña miña nai para me chamar daquel xeito.
     Efectivamente, nada sabiamos acerca do pasado de Galicia os estudiantes de bacharelato, de maxisterio ou os universitarios. Tan só a partir de 1975 puido comezar a se recuperar a memoria, e nesas estamos aínda. Virtudes da democracia, que permite facer tomografías da historia e poñer as cousas no seu sitio.

     O columnista de El País Haro Tecglen, sempre algo encoirado el pero non menos áxil, culto e agudo, reflexionaba este sábado pasado acerca dos programas de televisión máis populares que invaden os fogares de España coa súa mediocridade, mal gusto e incultura, e chegaba á conclusión de que a "gran base social" deste país responde a esas características, por iso teñen tanto éxito e tanta cota de reparto de audiencia (¡Ui, perdón!, quería dicir share).
     Pero hai unha aseveración no seu comentario que me parece que cómpre glosar un pouco máis: esa "gran base social", para Tecglen, é moito menos culta e moito menos instruída ca antes. Mellorou moito o seu nivel de vida, indubidabelmente, pero é máis bruta e ignorante. "Se ha desculturizado".
     Non sei cal será o sentir dos meus lectores pero, efectivamente, a pesar de ter máis doado o acceso á cultura e aos bens do coñecemento; a pesar de saber, seguramente, moitas máis cousas e de ter moita máis información, esta sociedade está máis embrutecida que antes da restauración democrática. Non se trata pola miña parte de idealizar agora un pasado que, dende logo, foi moito peor en moitas cousas (Anxo: un tipo culto e sensíbel coma ti non debería dicir estas obviedades) ca o presente. Non. Esa sensación tena este cronista dende hai anos, a poucos de estrearmos democracia, porque coñeceu moi de perto, debido á súa condición de fillo de mestres de escola rural, a sensibilidade que as xentes tiñan cara á instrucción dos fillos. E non só a instrucción entendida como adquisición de coñecementos e técnicas de ler, escribir e calcular, senón como educación e boas maneiras, que aí reside boa parte diso que chamamos cultura.
     Aqueles pais (sobre todo nais, ¡claro!) que viñan á casa presentar o novo escolino ou escolina insistían moito en que, se facía falta, lle arreasen un moquete á criatura que ía quedar baixo o control escolar durante algunhas horas do día, e sabían dicirlle a esta, dende o seu humilde analfabetismo, que debía saudar o seu mestre/a cun "buenos días tengha usted; usted sigha bien, e moito coidadiño con lle faltar ao respeto", ao mesmo tempo que deixaban un agasallo de productos da casa para que meus pais atendesen ben o seu fillo.
     En tempos da dictadura, cando a libre circulación de ideas era unha utopía e cando o acceso aos ben da cultura era cousa duns poucos privilexiados, fomos moitos (cando menos os de mentalidade pequeno-burguesa-liberal, como un servidor) os que supoñamos que unha das grandes alegrías da democracia que nos ía chegar axiña (así o presentiamos xa dende a segunda metade da década dos sesenta) sería a gran festa de podermos contemplar unha sociedade culta no sentido máis completo da palabra: unha sociedade instruída, ávida de lectura, informada, educada, tolerante, dialogante, etc. Unha sociedade cada vez menos pobo e máis cidadanía, con criterio para debater, polemizar, votar e todo iso que a afastaría máis e máis da condición de masa ou rabaño. ¡Vaites, vaites! Os índices de lectura velaí están: hai demasiada xente que non le un só libro en todo o ano, a pesar de que se poden mercar dende 20 pesos o kilo e moitos libreiros (seino de fonte ben informada e limpa) desesperan para poderen manter ao mínimo o seu xa cativo negocio.
     Estes días debátese en foros competentes sobre o problema da violencia nos centros de ensino secundario e hai xa tempo que se ven denunciando a falta de autoridade que vai debilitanto o labor dos profesores. Pois ben: quizais o epicentro de todo está nas propias familias, que non só non guían axeitadamente os seus fillos no tocante a valores propios dunha sociedade civilizada e culta senón que, en moitos casos, lle retiran autoridade aos profesores fronte as barbaridades que cometen os rapaces. "Chiquilladas", que diría o mulo Arzallus.
     Non se trata, dende logo, de volver a aquilo de "a letra con sangue entra", pois moito mellor entra coa tenrura. O castigo corporal é ruín por humillante e porque queima a autoestima. Pero algo haberá que facer para que os profesores poidan traballar tranquilos. Por exemplo, reculturizar a sociedade no senso profundo do termo.

     Mal se pode construír un país sobre o terror e obviando unha parte da poboación que, sentíndose pertencente de pleno dereito, con plena indentificación pola historia, pola xenealoxía, pola cultura e pola afectividade co pobo que o habita, tén que agocharse detrás das paredes do medo para non ser linchada, en todos os sentidos, en todos os dereitos e aspectos da existencia, tanto físicos coma sociais, profesionais, cidadáns, individuais ou colectivos. Non é que non sexa posíbel construír un país sobre o terror e a opresión, que si o é, como o demostrou a historia europea máis recente, pero sempre será unha construcción falsa, de alicerces podres, que paraliza o progreso e que en calquera momento se derrubará por si soia para volver a empezar outro ciclo de reconstruccións que, de non mediar a racionalidade democrática, pode propiciar outra vez a dor e a tristeza.
    Dende a nosa privilexiada distancia respecto do que está pasando en tantas partes do mundo neste sentido, é difícil representar na imaxinación, con toda a súa crueza, o sufrimento das masas famélicas explotadas, escravizadas e masacradas ou as humillacións, torturas e horrores que os medios de comunicación están a relatarnos estes días e dos que son víctimas agora mesmo os chechenos por parte do mercenariado ruso, que traspasou co seu canibalismo o umbral dos horrores ao que xa estabamos cinicamente afeitos. É moita distancia, a pesar de podermos achegarnos ata alí en poucas horas de avión.
    E non hai moito que facer pola nosa parte, como non sexa instar aos nosos gobernantes para que inflúan nos foros correspondentes e impidan dunha vez por todas que se siga matando e torturando en nome de ningún principio, de ningunha idea, de ningunha fe, de ningunha causa, por moitos principios, ideas e causas que os fundamentalismos e os fanatismos se encirren en inventar día a día en beneficio duns poucos iluminados que viven de e para eses mandamentos que eles mesmo redactan, distribúen e esgrimen como coitelos fríos.
    Pero non está tan lonxe o País Vasco, onde existe unha sociedade que quere normalizar a súa vida e un marco de liberdades que pode perigar, e por iso doe máis; por iso é máis doado sentir o arreguizo do medo e da humillación que tiveron que pasar os manifestantes que pasearon as rúas de San Sebastián o sábado para pedir algo tan sinxelo en apariencia como é a liberdade para pensar e o fin do derramamento de sangue. Por estar máis cerca é tamén máis doado sentir empatía con aquelas persoas que encabezaron valentemente, con valentía moral, unha manifestación reivindicando os dereitos máis elementais ou, simplemente, o dereito a pensar libremente no marco do xogo democrático que existe neste momento no País Vasco e que uns poucos pretenden derrubar.
    Case é unha parvada (dende logo dá algo de vergonza) recordar aquí que na vida diaria, un pode estar ou non estar de acordo co pensamento, poñamos por caso, de Sabater, de Ibarrola ou de Juaristi, pero, independentemente desa vibración, o certo é que o sábado todo parece indicar que tiñan razón ao pediren que se lles deixe ser cidadáns normais na súa propia terra. E isto semella tan doado de comprender que un non entende cómo os propios nacionalistas demócratas non aproveitaron a ocasión e non saíron á rúa para apoiar un dereito tan elemental.
    Si, tan elemental que ten que ser pedra basilar nesa construcción nacional do Pais Vasco que din estar a facer. Con actitudes así, os nacionalistas demócratas o que conseguirán é crear máis reticencias contra o propio nacionalismo, por se non lles abondara coas que se encargan de elaborar e propagar os seus adversarios día a día.
    É algo difícil de comprender. E doe. ¡Basta xa!

     O século que agora remata comezara cun entusiástico (e necesario) asalto á razón por parte de moitas disciplinas científicas e artísticas. A feliz oportunidade daquel asedio e asalto, que deu como resultado, entre outras cousas, a lexitimación gnoseolóxica da intuición e a liberación do inconsciente para beneficio dos individuos e das artes, non impediu nembargantes que o século XX fose o máis terríbel da historia da humanidade en canto a vidas humanas sacrificadas e a xeración de dor, nas aras dos (por diverxentes que fosen en orixe) fanatismos ideolóxicos e relixiosos, cos dictadores fascistas e comunistas á cabeza como principais figuras emblemáticas de tanta ignominia.
     Despois desta barbarie vergonzante, pero tamén despois dos asombrosos avances científicos e tecnolóxicos que salvaron tantas vidas e que fan realmente do home un ser excepcional, o saldo que nos queda do século que imos deixar axiña é unha mestura de admiración e desprezo cara a nós mesmos, cara a esta especie animal que é quen de realizar as máis grandes proezas pero tamén as máis monstrosas iniquidades.
     Moitos foron os horrores, moitos quizais tamén os arrepentimentos. Calquera que teña unha sensibilidade normal non pode por menos que estremecerse diante de tantas traxedias como estamos a ver agora mesmo en nome da civilización e despois de pasar por dúas guerras mundiais, mil guerras civís e millenta atentatos contra os máis elementais dereitos humanos. Malia iso, mal que ben, fomos asimilando todo e rectificando o noso sistema perceptivo e emocional; fómonos facendo fortes para non sucumbir á loucura na que calquera podería caer de non dispoñermos deses mecanismos de autodefensa psíquica que tan ben protexen ao ser humano.
     O que vai ser difícil de superar, porque non colle en cabeza humana que garde un mínimo de sentimentos e de solidariedade e que manteña viva unha pequena moxena de sentido da dignidade e da compaixón; o que vai ser case imposíbel esquecer é o feito de ver sentados nos escanos públicos e democráticos a individuos probados de asasinatos fríos, premeditados, inhumanos onde os haxa e absolutamente gratuítos.
     E un pregúntase ¿que país pensarán facer con semellante persoal os detentadores da exclusividade basca? ¿Que lle darán, que lle están a dar a aprender aos seus fillos? ¿Pensarán que despois de tanto promulgar o terror, cando por fin sexan independentes van poder deslexitimar o tiro na caluga como método de acción política? ¿Coidarán que o que lle están ensinando aos seus fillos non se vai volver contra eles mesmos o día en que por fin queden únicos señores do tétrico país que están a deseñar? ¿Pensarán que van ter unha Arcadia na que as actuais bestas se convirtan en ninfas canoras?
     O século empezou co asalto á razón, que para os surrealistas era unha nube papada pola lúa (Nuage mangé par la lune), o cal non deixaba de ser un xoguete literario e inofensivo. O que non esperabamos é rematalo dun xeito tan indigno e incomprensíbel, coa razón, xa non só convenientemente debilitada en favor doutras potencias e facultades do ser humano, senón absolutamente escarnecida e por completo derrubada. Esperemos poder restaurala en termos razoábeis no século XXI, se é que queda algo dela.

     Andaba eu moi aquelado porque este ano estaba conseguindo non entrar no casco vello de Compostela, á espera de que a cidade, velada pola afluencia de xente, reaparecese outra vez aos ollos dos veciños tal e como ela é. Pero non era doado aguantar tantos meses sen que se cruzase no camiño algunha obriga. E así foi: tiven que achegarme inexcusabelmente a San Xerome, xa saben, un edificio que había ( e aínda debe haber, teremos que esperar) nunha praza que ultimamente se chamaba "do Obradoiro", pero que de nenos, cando era o noso patio de xogos, amplo e libre, lle diciamos "do Hospital". Tiven que ir alí e collín ás apalpadas o que me pareceu máis imitante ao camiño do Franco, ou sexa do francés, quero dicir, unha pequena rúa amábel e chea de arrecendos gorentosos pola que moitas veces teño circulado só ou cos amigos sen que ninguén me empurrase por diante ou por detrás obrigándome a continuar cando quero estar parado ou a parar cando me peta seguir camiñando; a recuar, se quero avanzar, ou a facer turistic zigzaguing, cando o que me apetece, poñamos por caso, é a liña recta ou a sinuosa; sen que ninguén me metese no narís, nos ollos ou nos oídos bordóns, cabazos, cámaras, bocatas, cheiros felinos, estéticas merecentes da volta do inferno, turistas cuspidiños do libro de deseñar turistas ou, en fin, o peor: músicas macarenas.
     Longa foi a singladura ata chegar ao punto da obriga. Unha eternidade para me desprazar ao longo de tan só dous centos metros, e todo pola masa de xente que, como unha lingua de líquido espeso e visguento, empecía o meu avance. Tiven que bogar forte para que a lentísima torrenteira de corpos non me retrocedese ao punto de inicio na Porta Faxeira. Como nun pesadelo deses nos que soñas que as pernas non te responden no momento de teres que fuxir de algo perigoso ou desagradábel, así me sentín eu, nadador nun mar de chicle que me privaba de andar ceibe e ancho pola miña cidade.
     E agora, xa liberado, pregúntase o cronista por qué non se fai unha campaña institucional atractiva (valla a contradicción) para que toda esa afluencia de peregrinos, turistas e xentes que fixeron o camiño dun xeito intelixente (que tamén este tipo de persoas acode á nosa cidade), por qué, digo, di o cronista, non se orienta todo ese continxente humano de xeito que o forasteiro poida reparar en que, despois das visitas aos lugares que motivaron a súa viaxe, dispón tamén a moi poucos metros de distancia da cidade vella, no denominado Ensanche, de magníficos servicios de todo tipo. Deste xeito desconxestionaríanse moito as rúas e todos poderiamos recibir con ledicia a maré de riqueza material e cultural que, fóra bromas agora, supón esa enorme e beneficiosa afluencia de visitantes.
     Este xoves pasado dirixinme a esa zona, como fago con frecuencia, e estiven xantando nun restaurante do acolledor bulevar Alfredo Brañas. Un magnífico sitio para comer, por exemplo, e a precios moi razoábeis, un delicadísimo Polbo Marinado que o cronista nunca tal probara, un Solombo de Vitela en Prebe de Uvas como para inventar outra vez o Paraíso Celestial e unhas Lambetadas de Postre que non che digo nada. Todo moi ben servido por un persoal de grande profesionalidade, rara avis nesta Galicia dos nosos cabreos hosteleiros. Pois ben: a penas estabamos dez persoas nun local que pode asumir un cento, un sitio agradábel e en todo preparado para servir de acougo e lecer ao forasteiro, que arrivará a el loxicamente derrengado, despois das inevitabeis molestias que a tamén inevitábel aglomeración do contorno catedralicio con seguridade lle debe causar.
     Está claro que a publicidade referida ao lugar do sepulcro está a concentrar por demais as afluencias peregrinas nun espacio que, aínda sendo amplo e xeneroso, non pode acoller tantos milleiros de persoas xuntas. É comprensíbel que isto ocorrese, porque a realidade sobardou os cálculos máis optimistas, pero non será tan comprensíbel perpetuar esta situación ad infinitum. Santiago xa non pode permitirse improvisacións nin torpezas, e neste sentido hai que se ir preparando para cando a ilusionante Cidade da Cultura sexa unha realidade e os amantes da arquitectura contemporánea aflúan a vela, se todo sae ben, como agora aflúen os crentes á tumba de Santiago. Por certo: xa que por mágoa non gañaron o concurso os nosos arquitectos, deixemos traballar a Peter Eisenman e non empecemos con comparacións provincianas e triunfalistas respecto do Guguenheim ou do resto de Europa. Please!

     Non vou dicir cántos anos había que non pasaba eu pola calella de San Clemente que vai dar ao amplo espacio verde delimitado polas traseiras das casas correspondentes as rúas do Inferniño de Abaixo (actual Calle de la Trinidad -sic), Hortas (Huertas, claro), Pombal e a propia rúa de San Clemente. Os nenos que vivían nas citadas rúas hai tantos anos coñecían moi ben esa ampla área agora inculta, por canto para eles supoñía penetrar no territorio da tentación, tantas eran as froitas prohibidas que se podían acadar aganchando polas muradelas posteriores das vivendas, privilexiadas en pleno centro de Compostela con paxarecos ou xardíns máis ou menos coidados.
     Daquela, aínda que nunca foi exemplar senón máis ben insalubre, ese amplo espacio estaba dedicado a pequenas parcelas de cultivo na que é de supoñer que habería de todo un pouco, pero o que si é certo é que os propietarios aproveitaban para sementar calquera cousa e así axudar un algo á derrengada economía familiar da posguerra. A retícula parcelaria dispoñia dalgunhas canellas para conducir a auga da rega, de pequenos carreiros para acceder ao coidado dos plantíos e dun carreiro central algo máis ancho, terreo pero perfectamente transitábel, que permitía (e permite, agora xa cementado) atravesar dende o final da calella de San Clemente ata a rúa das Hortas, evitando así ao peón ter que dar un arrodeo bastante considerábel, caso de necesitar el acudir, por exemplo, ao campo de fútbol de Santa Isabel ou a outras urxencias non tan santas.
     Os nenos da época na que estamos a situar esta escena coñecían perfectamente, por reverencia debida ao Santo Fructuoso da súa parroquia, as especialidades de cada unha das fincas a onde ían requisar unhas cantas pezas de froita con que animar o dente posguerrado. Había uns marmelos grandes e cheos de luz nun dos xardíns; noutro, unhas peras de verdadeiro pecado, tanto polo gorentosas que estaban alá arriba na orgullosa pereira amurallada e alambrada, como polo feito de pertenceren a don Calixto, profesor de latín no Instituto Arcebispo Xelmírez e cura de escopetón, segundo dicían, non moi dado a repartir os bens terreos coas inocentes criaturas; unhas mazáns que aínda me están a facer a boca auga había no hortelo do medio; en fin, tamén unhas noces xenerosas e verduallas no xardín extremo, alá detrás do actual pendello municipal (por certo, ¿ata cando, se ía ser algo provisorio e van alá case oito anos?), penduraban dunha enorme nogueira, nodriza coa que chegaron os nenos a ter tanta familiaridade que mesmo pasaban tardes enteiras subidos nela aproveitando que os donos marchaban de "veraneo".
     Así eran aquelas hortas, segundo recorda este que foi veciño da Avenida de Rajoy (sic), antigo Inferniño de Arriba. Certamente, a súa condición de espacio paulatinamente invisíbel (por inaccesíbel) aos ollos do viandante, fixo que ese enclave inculto de Compostela fose motivo de que o abandono e os continuos adiamentos por parte dos responsabeis urbanistas pasasen desapercibidos aos habitantes deste burgo, moitos deles descoñecedores seguramente do lugar en cuestión.
     Este día pasado, movido polo aquel da actualidade, fun visitar o que fora para min terreo tan familiar. Certamente daba medo dantesco estar alí e foi imposíbel percorrelo, tal é o estado de impenetrabilidade en que se atopa debido ao máis absoluto dos abandonos e conseguinte grao de espesura que acadou a matogueira.
     Xa se sabe que a solución non é nada fácil, en tanto en canto está ese espacio moi condicionado pola súa situación, a unha carreiriña de can do Concello e da Basílica. Pero xa que non pode seguir sendo un terrain vague vergonzante, é hora de lle ofrecer ao paciente santo do parteluz catedralicio unha panorámica algo máis agradábel que esa a que semella térmolo condenado para sempre os composteláns. Agora que imos estrear nova corporación municipal, bo será recordar os primeiros versos da Divina Commedia e tratar de que non sexan de aplicación ao caso: Ah quanto a dir qual'era, è cosa dura / Esta selva selvaggia e aspra e forte / Che nel pensier rinnova la paura!

     Por se non o saben xa vostedes, dígollo eu: un santiagués etiquetado con denominación legal de orixe, como servidor ou como calquera outro santiagués que nacese, medrase, se reproducise e espere morrer (canto máis tarde mellor) nesta cidade dos nosos amores e dos nosos cabreos, nunca entraría en polémica acerca de algo que atinxa á transformación de Compostela, tan seguros estamos de que ela é eterna e inmutábel. Non querería eu que se interpretasen estas palabras que acabo de escribir nin as que veñen a seguir como as dun gacetilleiro local, no peor sentido da expresión, entusiasmado pola súa vila ata o punto de negar a posibilidade de que existan outras que a igualen e mesmo a sobrepasen en interese e beleza. Non, que iso de "Non hai Terra como a Nosa", así, con maúsculas ou sen elas, leva de seu moita e moi grave desinformación.
     Pero aínda partindo desa nugalla tan tipicamente compostelá para todo o que se trate de debates sobre a cidade, coido que non estaría de máis comezar a opinar constructivamente sobre ese espacio que se vai poetizar no Monte das Gaias e que en moita medida pode (¿debe?) ser a réplica contemporánea ao noso vello burgo, quero dicir que pode e debe ser o diálogo que o terceiro milenio ten que establecer co segundo que agora rematamos para tratar de lle preguntar a este cómo hai que facer para prolongar o asombro e espertar a admiración unánime de tantas xentes que por aquí teñen pasado durante mil anos.
     Xa se sabe hai meses quen vai levar adiante o proxecto e xa sabemos que non serán arquitectos galegos, senón americanos, nomeadamente, Peter Eisenman e o seu equipo. Nun monográfico dedicado a el, a prestixiosa revista de arquitectura Croquis ofreceu no seu número 83 (1997) unha longa entrevista con este arquitecto que, ademais, é doutor en filosofía. Alí, Eisenman desprega as súas ideas sobre a arquitectura que lle gustaría facer no futuro, manexando conceptos semióticos certamente moi complexos para profanos e citando moito ao filósofo da descontrucción Jacques Derrida, ao crítico e historiador da arquitectua Manfredo Tafuri, ao urbanista e teórico da cidade collage Colin Rowe e ao filósofo da postmodernidade Jean Baudrillard.
     Así mesmo, o número 10 da revista de Arquitectura e Crítica Pasajes proporciónanos a posibilidade de contrastar as maquetas dos once proxectos para a Cidade da Cultura que chegaron ata o final do concurso, cadanseu cun breve texto no que os correspondentes arquitectos dan unha síntese das ideas motrices que inspiraron os seus traballos.
     Para o gusto do cronista, que, loxicamente, non pode entrar en valoracións técnicas, houbo traballos ben interesantes, entre os que os dos galegos Gallego Jorreto (¿en solitario?) e César Portela, encabezando este un interesante equipo, non desmerecían en absoluto, tanto fronte ao gañador coma fronte ao resto dos finalistas. E precisamente, aquí un servidor, que, de saber algo acerca de algo, será de literatura, e que se deixa engailoar polas palabras ben dispostas, crería máis nas fermosas verbas con que César Portela encabeza a presentación da súa maqueta, na que, por certo, aquel diálogo de que falabamos queda ben patente, ca na especie de logomaquia que Eisenman utiliza para explicar a súa.
     ¿Que queren que lle faga? Entre unha parrafada deste arquitecto, como: "Dada la lógica de la realidad implosiva de hoy, no es de extrañar que los modelos de aletoriedad estén rápidamente superando a los modelos de determinación y causalidad clásicas". Entre esa escura frase e as sinxelas e transparentes palabras de Portela, cando nos di que: "Este proyecto es en cierto modo una metáfora, un sueño. El sueño de construír una ciudad bella y útil, capaz de ayudarnos a los gallegos en el sano empeño, en la obligación que todos tenemos de ser más cultos para así afrontar con éxito el reto que tenemos por delante de ser modernos sin dejar de ser nosotros", pois, ¿qué queren vostedes que lles diga? Poñendo por diante o máis absoluto respecto cara a Eisenman e cara á decisión tomada pola comisión avaliadora, eu, como compostelán con garantía de orixe, quedaríame co proxecto que está detrás dese soño de Portela e o seu equipo: encher de Cultura a Cidade.

     Non será este cronista quen se atreva a poñer, senón todo o contrario, nin unha area no zapato de Peter Eisenman polo seu intento de poetizar un espacio da contorna compostelá, o Monte Gaiás, que segundo os agoiros vai ser asombro do século XXI e luminaria equivalente aos sinais que decidiron a Alfonso II a promocionar o achado do sepulcro de Santiago, cando aínda non se inventaran os partidos políticos e todo ía de seu pola gracia divina, sen eleccións nin trapalladas desas que tanto distraen.
     O cronista, que pode demostrar con escritos de seu a fascinación que lle produciron sempre as arquitecturas arriscadas, mesmo aparentemente insolentes en contextos lexitimamente venerados; o cronista, como compostelán de cerna petrea, está espreitante dos vindeiros catro anos, durante os que se vai erguer no Gaiás algo equivalente (esperemos que non semellante) ao que o arquitecto Bofill se atreveu a perpetrar case en pleno centro de Montpellier, construíndo alí un lugar frío e impersoal, ou á, agora si, fascinante cidade que xurdiu en tempos do xeneral De Gaulle, no Paris da barriada Puteaux, con perdón, baixo o rótulo de La Défense, que sabe dialogar de lonxe, de arco a arco, cos Campos Elíseos.
     O Presidente de Galicia presentou en Nova York o proxecto da Cidade da Cultura; unha intervención arquitectónica e inxenieril rotunda, das que lle gustan ao cronista e que vai ser observada crítica e dialoxicamente por todos os ollos das torres catedralicias, expertos miradores despois de moitos séculos oteando os horizontes da bisbarra compostelá. Quizais ao cronista lle gustaría máis empezar as presentacións por París, de onde nunca debeu desprazarse o centro do mundo, salvada sexa Compostela (perdoen a chulería), porque, se ben Nova York se volveu unha referencia artística incontestábel, foino gracias aos exilios forzosos (non hai outros) de moitos europeos descendentes dos peregrinos que foron facendo os sucos converxentes da vieira que agora reinterpreta Eisenman para o seu proxecto, seguramente que con moi bo criterio e imaxinación, anque non debería facer o sonado arquitecto (como xa fixo) comparanzas con ningún Gugenheim, que desa familia teñen abondo que falar e campar os novaiorquinos.
     En fin, 'a velas vir', diría o enxebre. ¡Pero ollo coas expropiacións!, que diso si sabemos moito por aquí, e de seguro quedará algún Eliseo que queira facer un solariño cos seus campos sementados a verzas. ¡Home!, se hai que xustificar retrasos na construcción, sempre poderemos acollernos ao xesto exemplar de André Malraux, un punto pillabán el pero ministro de Cultura con De Gaulle, que esperou a que morrese o derradeiro habitante de Puteaux, o artista Jacques Villon (né Gaston Duchamp), para afrontar as obras de La Défense. Eliseo pode dar moito neste sentido. Haberá que gardar a esperanza de non termos que dialogar con el...

     Dous acontecementos culturais tiveron lugar esta semana en Compostela. Dous acontecementos protagonizados (incríbel, ¿non?) pola poesía, que insospeitadamente foi quen de convocar a centos (si, centos) de persoas en dous días sucesivos. Foi o primeiro a presentación dunha entrega multimedia que inclúe un libro titulado Nadir con texto de Manuel M. Romón e ilustracións de Alberto de Sousa, e un CD que leva por título Bonus Track, cun folletiño-carátula todo el en inglés, así mesmo ilustrado por Alberto de Sousa, coa traducción dos poemas de Nadir e un texto moi rexoubeiro no panel informativo e nos títulos de crédito. No disco, editado por Efémera, ofrécese a voz do poeta, que le as súas composicións apoiado pola música (electrónica mesturada con instrumentación convencional) de Julián Hernández. A producción de todo isto correu a cargo dos propios artistas co-financiados polo Grupo Tinta, unha nova sociedade da que se ten falado estes días atrás na prensa e que vira arredor do obradoiro gráfico Litonor.
     A presentación, que tivo lugar na nave industrial que Litonor posúe no polígono santiagués do Tambre, foi unha festa gratificante para os cinco sentidos, unha performance na que ata as máquinas impresoras participaron cos seus peculiares ritmos e ruidos debidamente amplificados con micrófonos dispostos nas súas entrañas e na que o propio público contribuiu, coas conversas e co seu ir e vir a coller unha copa ou alcanzar unha tapa, como parte integradora de algo que tivo un punto de happening. En boa medida este Nadir, así presentado, fai honra ao que a palabra titular significa e situase nas antípodas do quefacer poético convencional, amosando as posibilidades de organizar unha poética do ruido e do barullo con contrapuntos de silencio, favorecendo o encontro e o contacto humanos a través dos que a vida flúe e as imaxes aboian polos catro puntos cardinais, nunha festa polícroma na que, en sincretismo sensorial con toda a atmosfera creada, a vista disfruta dun paixasismo abstracto que catro grandes pantallas se encargan de lle ofrecer mediante un controlado sistema de proxectores.
     En canto á entrega en si, é dicir o libro e o compacto, unha vez xa instalado un na comodidade da súa casa, ofrece abondo de interese, pois á impecábel impresión do libro, coa reproducción das magníficas acuarelas abstraccionistas de Alberto de Sousa, hai que lle engadir un texto poético minimalista de Romón moi ben distribuído para a lectura dos silencios, e a música de Julián Hernández, que apoia a voz do poeta, nunha interesante sesión de audición que dura dezanove minutos.
     O outro acontecemento aínda foi máis sorprendente, pois se trataba da presentación dunha nova colección de poesía ("Ablativo Absoluto"), de Edicións Xerais de Galicia, nunha librería compostelá de nova planta, a "María Balteira". A afluencia de persoal foi tan grande que un servidor, por chegar dez minutos tarde, xa non puido enteirarse de nada e tivo que imaxinar as lecturas de poemas que levaron a cabo dous mozos e unha moza, Anxo Quintela, Estevo Creus e Chus Pato, autores, respectivamente dos tres títulos (O asasino astrábico, Poemas da cidade oculta e Nínive) que, xunto con outro do poeta irlandés e Premio Nobel, Seamus Heaney, traducido por Vicente Araguas (Traballo de campo) conforman a primeira entrega da nova colección, magnífica de deseño e con cubertas ilustradas co característico grafismo e corido de Xosé Freixanes.
     En fin, ¿il será un síntoma de que a poesía ten posibilidades de volver a coller o interese público que tivo en tempos pasados? Ben pode ser e, ademais, os novos soportes literarios e o complexo estético que supoñen os multimedia quizais poidan facer compatíbeis os baleiros chispún-chispún das discotecas cunha experiencia poética na que a xuventude non perda contacto coas actividades creadoras do país. Todo poder ser.

     É doado comprender a quen, movido (ou movida) pola candorosa intención de sublimar a pertinaz chuvia que define a nosa benquerida cidade, inventou o reclamo que campa en tantos obxectos para turistas: Santiago de Compostela: donde la lluvia es arte. Eu non quero amargurarlle a vida a ninguén, pero o certo é que tan curse fórmula ten máis de consolación que de xustiza, independentemente de que haxa quen guste, con toda lexitimidade, de ver chover, pois é ben sabido que hay gente pa to e que se a vida che dá un limón o mellor é faceres con el unha gorentosa e dóce limoada. Pero a min, por exemplo, a chuvia de Santiago, lonxe de me parecer artística, antóllaseme unha cousa pegañenta e molesta que che penetra nas médulas e che volve mórbido, malhumorado ou ámbalas dúas cousas. Co noso poeta Manuel Antonio concordo en que a auga do orballo santiagués redúcese á opinión que dela ten a Química: non pasa de ser un líquido elemento (abóndalle o curse tamén) de molécula H2O, que serve para beber, se non tés un bo tintiño a boca, para lavar(te) e para as ras nadadoras.
     Porque, con permiso de Borges e de Tanizaki Junichiro, que escribiron as mellores páxinas eloxiando cadansúa sombra, o que resulta verdadeiramente fermoso en Santiago é iso: a sombra, as sombras. E para que haxa sombras cómpre que brille o sol, e a lúa e as estrelas, e que o ceo estea azul, pristinamente azul (toma cursilería), inmaculadamente azul, tirando a verde, polo día, e zafiricamente azul, azul antigo e cósmico, pola noite (si, si, lector, non te reprimas: "tachonada de estrellas la noche").
     A ti, que arribas a Santiago nestes días de gloria apostólica; ou a ti, que vives dende hai mil anos aquí sen te enteirar de nada, propóñoche un programa que poderiamos titular Itinerario das sombras. Primeiro prégalle ao santo que non chova e que amañeza de xeito que o día semelle deseñado exclusivamente para ti. Despois, párate a observar e a gozar das (xa postos no rexistro cursi) umbrías variacións da cidade, frescas nesta canícula e con matices cromáticos, se sabes miralas. Érguete cedo, pois o día é teu e non debes desaproveitalo. Toma toda a alborada nos teus ollos; déixate ir a modiño polas rúas da cidade vella coa mirada grande e garimosa e disfruta das sombras violetas dos aleróns e das gárgolas, das cornixas liláceas e dos emboquillados recortados contra o ceo da mañá.
     Non procures nada, non te propoñas chegar a ningures. Esvara por aquí e por alá, arriba e abaixo, ata te perder na arañeira de ruelas e calellas, que te han levar elas soas cara aos grandes estouros de luz das máis fermosas prazas. Mira alí de te situar de xeito que o universo vire arredor de ti e ergue a mirada para contemplar cómo pasa alto o vento do norte por riba da túa cabeza: éche un alento nidio e frío que cargou luz atlántica no cabo Prioriño e na ría da Coruña para recortarche agora as sombras douradas da catedral e dos soportais da Quintana e do Obradorio. Respira a fondo o aire europeo da Gran Praza, esa que tanto admirou o noso Otero Pedrayo, e adiviña o que queiras detrás de cada unha das mil sombras e reviravoltas que labrou barroco e medieval para ti o canteiro galego.
     Pendúrate no aire, procura levitar, e se tés a sorte que eu tiven de ver nun día moi triste pasar durante cinco minutos, como unha enorme sombra trasparente, o silencio alto camiñando cara ao sul e cheo de loito branco por Miguel Angel, notarás que as torres da catedral son mastros enormes dunha nao que hala a bolina da relinga de barlovento nas bandeiras que presiden a cidade dende os tellados lixeiramente rococós do Pazo de Raxoi para remolcar a toda Europa cara ao Atlántico.
     Logo despois, deixa que veña a noite sobre ti, lévate todas as estrelas que queiras para casa ata o mencer e volve a empezar, unha e outra vez, se queres ter un adianto da mellor eternidade. Déixate de chuvias curses e faime caso, que non hai cousa como a sombra en Compostela.

     Estamos tan pracenteiramente instalados na nosa sociedade de sobre-consumo que esquecemos a indixencia que agora mesmo están a sufrir, xa non só países que nos caen moi fóra do noso cativo horizonte e que adoitamos denominar, así, en xeral, do-terceiro-mundo, senón aqueloutros moi próximos a nós, xa sexa pola pouca distancia física que nos separa (caso dos Balcáns) xa polas estreitas relacións históricas e débedas de agradecemento, que mantivemos noutros momentos con eles e que non debemos olvidar, como é o caso de Cuba.
     Estes días estou a manter contacto a través do correo electrónico cunha persoa residente na idilicamente chamada Pérola do Caribe e vou de abraio en abraio, non tanto polo que me conta canto polas deduccións que eu fago da nosa intercomunicación. Certamente, un xa tiña noticias abondas do mal que o están a pasar por aquelas latitudes, a través de amigos que visitan as illas e que traen cadansúa anécdota na maleta, pero cando o testemuño é tan directo como o que me está chegando pola pantalla do meu ordenador, entón é cando empezo a crer de verdade nas historias que me contan os demais.
     Porque sobre a falta de liberdade para opinar que por alá sofren, engádese unha falta absoluta do máis elemental para levar unha vida digna e para ter unhas mínimas garantías de que aquela sociedade poida progresar dentro duns parámetros aceptábeis, por cativos que sexan.
     Diante das miñas dúbidas acerca da posibilidade de lle enviar eu algunhas publicacións dende aquí, a persoa que estes días está a ser correspontente das miñas mensaxes e intercambios de información confesoume que, efectivamente, hai moitas posibilidades de que os meus envíos non cheguen nunca ao seu destino e terei que arbitrar medidas abondo complicadas para que todo vaia medianamente ben.
     Pero é que, ademais, declara abertamente que non teñen papel nin fita para impresora (aparato que, por suposto, foi un regalo dalgún amigo visitante do arquipélago, como o foi o propio ordenador dende o que felizmente pode poñerse en contacto co mundo libre), que nin tan sequera teñen bolígrafos nin o material máis elemental para poderen desenvolver o traballo intelectual e investigador que tanto necesitan levar a cabo nunha poboación empobrecida. E todo por non dispoñeren de dólares, que é a moeda máxica coa que poderen acceder aos bens de consumo occidental.
     Todos os días tiramos ao lixo miles de toneladas de papel, de enseres e de obxectos dos que nos cansamos porque saturaron en poucos días a súa función de cubrir os nosos caprichos. E iso, en si mesmo, non estaría mal nun mundo ideal no que non mediasen casos de tanta indixencia e inxustiza, porque é certo que se non consumisemos terían que pechar as súas portas moitas fábricas, e deste xeito, dito sexa con perdón das ortodoxias e sen querer caricaturizar, consumir transfórmase nunha maneira de lle devolver á sociedade a plusvalía do seu traballo.
     A aporía, o enigma económico está neste asunto: dunha banda non existen mecanismos seguros de que o que a min me poida sobrar chegue ás mans que o necesitan. Doutra, iso que me sobra utilízoo en consumir parvamente ou en aumentar o meu capital, aforrando, supostamente, para manter o estado de benestar, os índices de crecemento e o meu benestar propio, que, á súa vez se traduce en acceder aos bens de consumo e en crearme seguridade, porque, senón, ¿para que quero aforrar? Pero ao mesmo tempo, un sabe que nalgún lugar alguén está pagando con sufrimento as miñas comodidades, porque a riqueza do planeta é como a enerxía: nin se crea ni se destrúe, soamente se acumula aquí ou alá, agora aquí, despois acolá, sen que logremos repartila racional e xustamente.
E en todo isto está a nai do año, que non hai quen a entenda, querido lector.

     A semana pasada circulou por Galicia unha curtametraxe realizada por Natasha Vázquez e Rigoberto Senarega sobre un pintoresco individuo que se fixo moi popular na Habana e que nacera en Vilaseca (A Fonsagrada) o 30 de decembro de 1899. Chamouse en vida Xosé María López Lledín e emigrou aos trece anos para nunca máis volver a Galicia. El Caballero de París, que por tal título era coñecido o noso paisano alá no Caribe, aínda que el aseguraba ser, ademais, Conde de Montecristo, Archiduque do Continente Americano e Supremo Emperador do Mundo, pertencía a esa curiosa especie urbana que antes era doado atopar en calquera vila ou cidade pequena arroupado polos veciños, como se se tratase dunha parte do patrimonio comunal.
     Co aval do historiador Eusebio Leal, encargado de dirixir as obras de restauración do que queda da Habana, a curtametraxe dá noticia certa das difuminadas lendas e versións mi(s, x)tificadas que a quince anos da morte de López Lledín circulan hoxe sobre o curioso personaxe. Polo que se narra, El Caballero de París viviu na cidade caribeña gracias á comprensión e xenerosidade da xente, que o alimentou e lle deu acubillo sen lle pedir nada a cambio, malia que el correspondese sempre con palabra inspirada, cunha flor, unha folliña collida en calquera árbore, unha mirada condescendente de Emperador Transterrado en permanente agravio, ou mesmo prometendo cargos e beneficios no seu descomunal Imperio o día glorioso da utópica restitución futura.
     El Caballero de París debía ser algo así como unha dignidade ambulante, un flâneur algo dandi, sempre disposto a unha frase amábel, a unha galantería, a demostrar que a vida pode ser máis tenra dende a razón dos soños. Resulta doada a comparación, pero tanto pola triste figura (seica en tempos lanzal) coma polos ditos e feitos, é inevitábel evocar a Don Quixote. O seu delirio de grandeza mantívoo en pé de dignidade ferida chorando en silencio un pasado grandioso e ignoto que tan só a el lle premía o corazón e que, malia todo, esperaba recuperar. E como lle ocorrera a Don Quixote co digno fidalgo Alonso Quijano, soamente o día anterior ao seu pasamento seica volveu o noso Emperador á personalidade real de Xosé María López Lledín.
     Casualmente, nunha viaxe do ano 1998, cando estabamos a miña muller e mais eu a carón do edificio do que fora o magnífico Centro Galego da Habana, achegóusenos un home de características moi semellantes ás do noso heroe de hoxe, se disimulamos a vestimenta, pois este non portaba capa nin presentaba as sufridas guedellas do Señor de la Habana. Quedoume moi gravado o encontro, precisamente pola elegancia, dignidade e melancolía que destilaba aquela persoa. Falounos con ese falar dóce e pousón da cubanía, pero sen o dulzor empalagoso que ás veces emiten algúns caribeños e caribeñas, e díxonos, xentil e educadamente (non nos pediu nin suplicou) se podiamos axudalo cunha moeda.
     A delicada elegancia espiritual que aquel home desprendía, dende o evidente deterioro do seu traxe e da súa garabata de bolboreta, atraeume de tal xeito que, contra a miña convicción de que a esmola (aínda que non sempre) pode degradar tanto a quen a dá coma a quen a recibe, sorprendinme a min mesmo pousando un dólar na súa man. El, sen perder nunca a compostura, cunha naturalidade que difuminou a escena ata transportarnos a unha realidade virtual, como se dun filme de Visconti se tratase, ofreceulle a Blanca unha fucsia, unha flor que de seguro cortara elegantemente el do xardín próximo e que eu conservo entre as follas da axenda daquel ano, xustamente na páxina correspondente ao día 30 de outubro en que fun celuloide virtual por uns segundos. Cousas de románticos.
     Se poden, non deixen de ver o meritorio traballo de Natasha e Rigoberto, porque, entre outras cousas, fai reflexionar sobre galegos iluminados e barbados en Cuba.

     Cadroume de pasar esta fin de semana pola rúa de Alcalá de Madrid, xusto no intre en que estaba a formarse a manifestación de protesta contra do alcalde da vila, Sr. Manzano, quen, polo que semella, está encirrado ultimamente en demostrar o seu peculiar mal gusto en múltiples 'actuacións' que atinxen ao decorado das rúas e prazas, así como en facer túneles e viarios innecesarios.
     Este cronista, querendo ser ecuánime, non entra nin sae no asunto porque non ten suficientes elementos de xuízo nin toda a casuística a man. Ou mellor dito ten a que lle proporcionaron os organizadores do evento, pero non puido, por que non tivo tempo abondo, de comprobar de visu, quere dicir, polos propios ollos, o grao de gravidade que ofrecen todos eses que semellan verdadeiros atentados contra as musas e a boa saúde da cidade: demasiados túneles, hórridos monumentos, mobiliario urbano obsoleto e saturado de publicidade, etc.
     O que si é certo é que a xa famosa figura da"Violetera" que acaban de chantar na confluencia das rúas Gran Vía e Alcalá, nun espacio privilexiado e no que as miradas do viandante e do automobilista teñen que apousar obrigadamente, resulta insultante contra a arte de todos os tempos e concretamente contra a producida neste século que agora acaba. Un século que, por máis semelle agora un pouco fatigado, perplexo e falto de ideas para atopar novos camiños, ou precisamente por iso, merece rematar máis dignamente dende o punto de vista estético, pois ao longo dos seus cen anos soubo multiplicar exponencialmente as posibilidades creativas de todas as artes, unha por unha e todas xuntas.
     Por parecer, parece como se alguén, poñamos o concelleiro de cultura ou un agudo colaborador ou asesor, tivese a brillante idea de entrar nun bazar de todo a cen e copiar en plan colosal a primeira figura de 'Violetera' que se lle veu á man: tal é o resultado deste monumento á mediocridade que debería ser unha homenaxe á, por outra parte, conmovedor e simpático personaxe que vendía e prendía violetas e nardos no ollal dos señoritos 'calavera' que nin se dignarían a mirar para a mociña.
     Precisamente, o cronista viña cos ollos cheos da luz e da simboloxía que as composicións coloristas de Marc Chagall están a ofrecer estes días na Fundación Juan March, e das insondábeis superficies cromáticas da magnífica obra gráfica de Jordi Teixidor que a meritoria galería La Caja Negra expón no segundo andar dun inmoble perdido no rueiro madrileño. E de súpeto '¡La Violetera!'. Como para se botar a chorar.
     O que me pareceu é que tampouco a manifestación foi un alarde de imaxinación, toda vez que as organizacións convocantes semellan ser a crème de la crème da estética madrileña. Tampouco lle debeu parecer moi ben a unha velliña que, con sorprendente potencia de voz, chamaba '¡sinvergüenzas!' aos manisfestantes, pois insultaban ao alcalde chamándolle hortera, e segundo ela chamarlle iso a unha persoa era como insultar a Xesús Cristo (¿?).

     Hai unhas poucas semanas Julián Marías falaba da posibilidade de que o home (e a muller) do futuro fose unha persoa primitiva chea de información. O cal non quere dicir que vaia ser unha persoa ben informada, que é cousa moi diferente, digo eu. Non sei se interpreto correctamente ao filósofo orteguiano con esta (que pode ser, e seguramente é) reducción caricaturesca, pero teño unha experiencia que está ao alcance de calquera e que nos pode dar unha idea do tipo de información que vai ter ese/esa non tan futuríbel, senón xa presente, habitante do planeta, a xulgar polo lixo informativo que se nos está a meter no cerebro todos os días a través das mirillas escaneadoras dos nosos ollos, en tanto en canto somos ordenadores orgánicos con disco duro incorporado de nin se sabe cántas "gigas" circunvolutorias.
     Procure o meu lector unha folla de papel e un bolígrafo e métase nunha cafetería, restaurante ou local, en xeral, onde haxa algo para vender ou consumir. Poña os ollos relaxados e deixe que ese dobre "scanner" que a natureza lle puxo aos lados e un pouco máis arriba do narís vaia facendo un barrido cinematográfico de todo o que lle ofrece a información mural dos reclamos comerciais ou a letra impresa dos menús, tikects, servilletas, folletos, etc.
     Reproduzo aquí (case) fielmente tan só unha mínima parte das notas que tomei na cafetería dun local comercial de mediana magnitude durante os dez minutos que tiven que permanecer alí. Velaquí o apunte: "2x1 A merenda Perrito Caliente acompañado de patacas fritidas de corte caseiro tomate ketchup e mostaza e botella de 20 cls. de Pepsi pvp 550 IVA incluído CANS NON Cafetería restaurante Non se vende tabaco a menores de 18 anos helados/xelados total consumición 250 pts. Servicio incluído NO se admiten propinas atendeulle X.A. Azpiricueta Pereira Ticket Santiago de Compostela Venga al sabor americano Gracias pola súa visita Cervexa Servicios Escaleira de incendios Salida de emergencia/Saída de emerxencia Exit". Hai que contar ademais as cen mensaxes icónicas correspondentes.
     Claro que tamén Julián Marías podía referirse ao tipo de información que absorve ese lector, áxil e ocupadísimo, que senta no taburete da barra e lle bota unha mirada oblicua e intelixente ao xornal mentres engole en cinco minutos o café con churros da mañán: "Terremoto e corte de cabezas resucita a un camarero herido que frustró los teléfonos de A Coruña en el pequeño comercio compostelano, su comportamiento excelente en carretera y Turquía retiene dos horas en Kosovo a Aznar y Solana Mónica Lewinski se excusará con Clinton y Juanita no ve novedades en el comunicado de ETA mientras que Arenas defenderá la eurorregión Galicia-Norte de Portugal a Lobeira con descontos do 30 por ciento en Renfe anuncia en Silleda a demolición do Bloque para aforrar no gasto agrícola 3'5 billóns de pesetas para Toshack ONCE 05467 TVG Woody Alen ni un pelo de tonto Pólvora Magnolias Fra Angelico en Ferrol".
     E despois estrañámonos de que o subconsciente soñe o que soña. ¡Especie..!

     Hai xa algúns meses, recordo terme estremecido algo polas palabras que un xornalista poñía en boca do arquitecto americano Philip Johnson, mentor e mestre de Frank Gehry ("é o meu rapaz preferido", dicía o nonaxenario Johnson acerca do deseñador do museo Guggenheim, un "rapaz" que xa debe andar polos sesenta e tantos anos). Aquelas palabras tan simples e espontáneas estaban cheas de horror: "Non creo xa nin no amor, nin na piedade, nin na xustiza", dicía aproximadamente Johnson, e deducíase que só lle interesaba xa a arquitectura.
     Que alguén á altura dos seus noventa anos nos diga unha cousa así, por forza tén que facernos reflexionar, tendo en conta que se trata dun intelectual, quero dicir, dunha persoa que cultiva o intelecto e a intelixencia e seica está recoñecido como un dos arquitectos máis importantes do mundo.
     Certamente, é difícil aceptar sin máis semellante mazazo, malia termos visto nos últimos anos o grao de brutalidade, de inxustiza e de impiedade a que pode chegar a nosa especie. Ruanda, Sarajevo, Kosovo, Ermua, Sevilla, e mesmo o episodio dos animais sacrificados brutalmente en Girona, amósannos os espellos do que somos ou do que podemos chegar a ser en condicións propicias a esquecer o longuísimo camiño cultural que tivemos que andar entre o primeiro homínido e o homo informaticus, se se me permite a expresión.
     De feito, sabemos e podemos comprobar a miúdo que si podemos seguir crendo no amor, na piedade e na xustiza, pois exemplos das respectivas manifestacións concretas destes tres valores, sentimentos, virtudes, ou como queiramos denominalos, danse a cotío e podemos comprobalas en xente que é quen de sacrificar ata súa vida por algún deles. E se alguén como Johnson chega á conclusión a que chegou comprirá atribuílo, ou ben a profundas experiencias sufridas que borraron del todo posíbel sentimento altruísta, ou ben a que dende a súa idade actual non pode permitirse xa o que para el semella un gasto supérfluo e gratuíto das enerxías que necesita para a súa primeira paixón, a arquitectura. Fatal conclusión, en ambos casos, que de todos os xeitos habería que contrastar coa súa concreta vida privada e pública. Ao fin e ao cabo, facer boa arquitectura (e non hai máis arquitectura cá boa) coido eu que necesita dun certo grao de amor, de piedade e de xustiza, é dicir, de espírito solidario, se non, non se podería entender nada do que fan os bos arquitectos (e non hai máis arquitectos cós bos).
     Claro que ao mellor Johnson tivo que pasar por algo semellante ao que tiveron que pasar hai poucos días os familiares dos asasinados por ETA e o seu contorno. Así as cousas, non é difícil poñerse no seu caso e repetir esas desoladoras palabras tan cheas de desesperanza.
     Pero ¿que tétrico pais pensarán construír con tanta destrucción estes señores da noite no momento en que consigan a independecia? De seguro que o primeiro que se cargarán será o Guggenheim.
     O astrólogo e médico Nostradamus seica profetizou para xullo de 1999, é dicir, o mes que estamos a andar, a fin do mundo: "E baixará dos ceos o Rei do Terror". ¿Referiríase ao que vimos no Parlamento de Navarra? O do Terror estaba claro: o valente matou de cadanseu tiro na caluga un home e unha muller en Sevilla hai poucos meses. Por aí Nostradamus foi profeta. Tan só falla iso de "Rei", pois grandeza non se lle vía por ningunha parte a aquel monstro que lle vén dar a razón a Johnson e a todos os que, coma el, perderon toda confianza no ser humano. A ver se tratamos de salvar polo menos o Guggenheim.

     Fai un par de semanas, un grupo de universitarios fixemos un simulacro de peregrinación a Santiago poñéndonos a camiñar dende a veciña localidade de Arca ata a catedral. Xa sei que alguén de entre os implicados me dirá "¡de simulacro nada, foi toda unha esforzada etapa!".
     Está ben, está ben... En fin, aínda non vinte quilómetros; como quen di: unha carreiriña de can, pero chea de intensa emoción épica. ¿Gústache así? Para min foi unha experiencia moi interesante, en tanto en canto, malia ser eu santiagués e ter pasado en Compostela a maior parte da miña vida, coido que sentín, non total pero si proporcionalmente, a ilusión que debe sentir o peregrino ao albiscar as torres da cidade unha vez alcanzado o Monte do Gozo.
     Certamente, foi unha excursión que, entre outras cousas, fixo que me achegase, anque non fose máis que minimamente, ás antigas vivencias humanas derivadas dunha relación entre o espacio e o tempo que por forza ficou reventada dende a invención das máquinas (benditas elas, por outra parte). Andar, desprazarse polo chan, pola tona da terra con pé propio, un pé primeiro e outro despois, en perfecta colaboración. Andar por entre as (poucas) fragas que van quedando e notar que o tempo xeolóxico che sube polas tibias e polos fémures, polas canas dos ósos e che enchoupa o corpo todo de cosmos. Gran sensación de habitar o mundo, de estar e de actuar dentro dese caneiro ou fervenza de harmonía que parece ser o universo.
     Todo moi ben, se non fose polo ubicuo ladrillo que salfire a paisaxe toda e que che fai sospeitar da existencia en verdade desa orde universal para te deitar máis ben cara ás teorías do caos. Vinte quilómetros, soamente, pero bastante máis alto é o número de pendellos, galpóns, alboios, pallotes, cabanos, cubertos, casetas, paredes, muros, muradelas, valados, remendos, engadidos e mesmo casas enteiras a ladrillo descuberto. Unha vergonza que dá a medida da pouca sensibilidade dalgunha da nosa xente, pero tamén da falta de vixilancia dos responsabeis políticos das distintas administracións respecto de algo tan elemental como é a imaxe que van levar gravada nas súas retinas centos de miles de viaxeiros doutras terras. Porque, certamente, fire nos ollos, e de aí para adentro, tanta desidia, tanto desleixo, ata o punto de te amargar algo as sensacións positivas que indubidabelmente aporta andar o Camiño.
     Os lectores dirán que para ver esa pandemia de ladrillo non é necesario meterse na ruta xacobea, pois toda Galicia, Galicia enteira está chea deses remendos constructivos que tanto afean a paisaxe e tan mal falan de nós. É certo: iso ocorre por todas partes e pode verse en calquera momento, andando, en tren, en avión, en bicicleta ou en coche. Pero golpéache moito máis a vista no camiño de Santiago, quizais pola especial disposición intelectual, espiritual e sensitiva que adoptas cando te metes a andar por el.
     Aquí si que facía falta aquel alcalde de Rianxo, un malandrín do cacique Viturro, que lle derrubou o piorno de cantería labrada ao pai de Castelao aducindo, segundo reza na providencia municipal así redactada, que "esta clase de artefactos situados a la faz de los caminos públicos son de un pésimo efecto al ornato público". Pois iso.

     Hai xa algúns anos, neste mesmo xornal (11-II-1990) e sen pretensións de descubrir nada novo, falaba este cronista do carácter cultural que supón o concepto de paisaxe, dende o momento en que non abonda con ter ollos na cara para velo, porque ollos tamén os tén un can, unha vaca ou unha gaivota, e ningúns deles pode ver unha paisaxe, por máis que teñan diante os mesmos elementos que a compoñen e que tan só pode ver un ser humano que sexa quen de remontar a súa ineludíbel e simple condición animal. Por iso o cronista non entende ben aquel debuxo de Castelao onde aparecen dous nenos a falar e mirando un fermoso horizonte (escribo de memoria): Neno 1: "Por iso, a paisaxe de Galiza éche ben bonitiña". Neno 2: "Si, pero a paisaxe non se come". Costa traballo crer que Castelao pensase que a paisaxe non se come, cando o certo é que só sabendo ver unha paisaxe pode o home perfeccionar a súa condición humana e acceder a algo máis cá simple subsistencia animal. Pois claro que se come a paisaxe. De feito é o principal alimento do ser humano. Pero unha cousa é comer e outra depredar.
     Este sábado pasado, con motivo do Día Mundial do Medio Ambiente, volveron á actualidade os innúmeros vertedoiros incontrolados que existen en Galicia. É un fenómeno inexplicábel. O cronista pregúntase cómo é posíbel que en calquera revolta dun camiño, ou no medio dunha vizosa fraga ou naquel cantil mariño onde a semana pasada daba gloria estar apareza hoxe un xergón, unha carcasa de lavadora, zapatos vellos, bolsas de lixo con materia orgánica, plásticos múltiples, roupas multicromas e todo un heteroxéneo conxunto noxento de podremia, de malos cheiros e de insensibilidade.
     E o cronista chega a unha conclusión que non por ser obvia non haberá que ter en conta: a idea de lixo, como a de paisaxe, é tamén un concepto cultural ao que non se accede máis que cun (pequeno) esforzo intelectual e cunha constante práctica hixiénica, cousas sen as que iso que chamamos lixo ou basura fican invisíbeis. En Galicia hai lixo na paisaxe porque o lixo non se ve, e o primeiro que cómpre para erradicalo é saber velo. Eu coido que aínda existe en Galicia a cultura do desperdicio orgánico anterior á cultura do plástico, aquel (escaso, por certo) desperdicio que, sen mirar onde ía caer, se tiraba en calquera parte, xa fose no medio da natureza, xa no enlousado dunha cidade (a tona de plátano na que esvaraban os personaxes dos Tebeos non era un invento da imaxinación, como non o son agora mesmo as deposición caninas nas beirarrúas máis céntricas das cidades). A natureza encargábase de biodegradalo e máis tarde ou máis cedo aquel lixo desaparecía e a sociedade non o consideraba tal porque tampouco o vía senón que convivía con el.
     Aquel hábito de convivir coa basura pouco controlada, un hábito que se mantivo ata a chegada das bolsas de plástico para o lixo doméstico (cousa moi recente) e a chegada posterior dos contenedores municipais, desapareceu das cidades nun grao aceptábel, pero moito menos no eido rural, onde, seguramente por inercia, semella que se segue a tirar todo ao chan na crenza de que a natureza, máis tarde ou máis cedo, asumirá (como sempre o fixo) o desperdicio. Non sería isto tan preocupante nunha sociedade na que o lixo se reducise a un nivel aceptábel de equilibrio entre a racionalidade e o abandono. Pero nunha sociedade de consumo brutal como a que sufrimos e xeramos entre todos non pode estrañarnos que o fenómeno chegue a acadar dimensións alarmantes e mesmo tráxicas, como ocorreu no Portiño vai agora para tres anos.
     Quizais ensinar a ver o lixo sexa unha das misións máis importantes dunha política de medio ambiente que queira erradicar os vertedorios incontrolados. Se non se ve o lixo cos ollos do intelecto, se non se afina o concepto de noxo, é dicir, esa sensación física que non experimentan os animais pero si o ser humano ben educado, nunca se erradicarán os vertedoiros. Con tan só multas nada se fai. Tampouco non é suficiente con procurar métodos de reciclaxe, de ocultamento ou de asumpción da barbarie consumista a base de gastar miles de millóns públicos en plantas de transferencia e de incineración. Todo iso é necesario, dende logo, pero o investimento máis rendíbel quizais sexa o que se faga en reciclar a moito persoal que está aínda máis próximo do homínido ca do homo sapiens, por máis que as apariencias e as modas no vestir nos igualen a todos. A publicidade institucional debería aproveitar o magnífico nivel artístico e persuasivo dos spots publicitarios que se pasan pola televisión para facer unha campaña neste sentido, a ver se aínda nos queda capacidade de vergoña e conseguimos acceder á categoría de cidadáns libres e limpos que saben ver unha paisaxe e sentir noxo diante dun vertedoiro depredador. É dicir: educación, educación, educación...

     Gran paseata azul e soleada por Madrid. Moncloa-Atocha na procura das raiografías surrealistas de Man Ray, das fotografías realísimas de Robert Capa e do urbanismo civilizado de Alvar Aalto. Cambios na paisaxe humana desta urbe. Moita mendicidade de etnias da extrema Europa a fuxir do horror. Unha meniña adolescente pídeme para unha amburguesa: "Tengo hambre, señor", di a nena, grandes ollos negros e tristeza, nunha fala aprendida a bulir con "cornás" de toureiro no mínimo estómago. Aínda non ofrece sexo, pero todo chegará.
Volven os limpabotas ás beirarrúas de Madrid. ¿Desapareceran ou é que non os viamos? ¿Serían transparentes na sua insignificancia? Volven con ofertas absurdas, ¿"limpio, señor"?, cando se tiran os zapatos recén estreados. ¿Volven os señores? ¿Será outro xeito de mendicidade, encuberta agora polo pulcro servicio de lustrado que antigamente demandaba a sociedade naquel seu afán por agochar con brillos e almidóns os remendos da cueira e os buracos da sola dos zapatos? Quén sabe, pero volver volven os limpabotas.
     Houbo tamén que recuperar do faiado as ruletas do "barquillo parisién" e poñelas a circular por espacios insólitos. É posíbel que nunca marchasen dos parques do Retiro e dalgúns xardíns de provincia, pero agora proliferan en calquera lugar da cidade. ¿E il serán esmolantes disfrazados? ¿Que lle podería ofrecer hoxe aquel Manolo do "parisién" que andaba hai mil anos pola alameda de Santiago a uns nenos fartos de lambetadas que ademais non conciben xogar a algo para o que teñen que sumar puntos sen maquinillo dixital? Pois xa que volven os barquilleiros, haberá que reflexionar.
     Unha parella derrubada no chan. El cun SIDA terminal que non facía falla anunciar no cartaz co que piden esmola. Ela, chea de ternura e delicadeza, límpalle as lagañas duns ollos que a miran dende a fronteira da vertixe con agradecemento e amor, querendo beber a vida que ela non lle pode xa devolver nin co estado do benestar.
     E pasa un novo servicio municipal que trae á memoria unha antiga actividade aldeana consistente en recoller cagallóns de cabalo e bostas de vaca. Daquela non debía ser cousa moi ben mirada pois Cunqueiro poñía en boca dun don suizo tratante en bólas de neve esta queixa cando coidaba estar a morrer: "Ai, Merlín, Merlín, ¡dista voume aos cagallóns!". As modernas tecnoloxías fixeron desaparecer aquel dubidoso oficio a base de nitróxenos multinacionais. Pero velaquí que pasa o novo aparello municipal a carón meu e vexo un mozo, fermoso e vital, cabaleiro en tronante motocicleta e enristrando como lanza ou ariete a mangueira dunha aspiradora selectiva de cagadas caninas e urbanas que se van almacenando nun depósito axustado no lugar onde normalmente debería ir sentada unha mociña xeitosa de vaqueiros ben cinxidos. O welfare state restaura o antigo oficio dubidosamente ennobrecido. O mozo era forte e sanote, seguramente algo titulado.
     Alvar Aalto, ben. Man Ray, exquisito e afortunado. Robert Capa e a súa noiva Gerda Tora, unha parella tráxica con guerras de fondo en tempos sen SIDA pero con españois fuxindo do horror polas portas de Francia. Haberá que recordar.

     Durante toda a temporada pasada representouse no teatro Marquina de Madrid unha comedia (Arte) que viña xa avalada polos éxitos conseguidos en París dende 1994 (o texto orixinal apareceu en francés catro anos máis tarde, baixo o título de Art), Berlín, Londres e Nova Iorque, e tamén por unha serie de premios de alta gamma que obrigan a unha lectura profunda, tanto da representación, seica extraordinaria, dos actores Josep Maria Flotats, Josep Maria Pou e Carlos Hipólito, coma do texto, agora traducido ao castelán na editorial Anagrama (1999) en versión do propio Flotats, que tamén é responsábel da escenografía, da producción e da dirección do espectáculo. Últimas noticias afirman que volverá aos escenarios madrileños na próxima temporada, debido á boa acollida que tivo no Marquina.
     É moi posíbel, e sería desexábel, que este texto de Yasmina Reza, unha muller aínda nova con ascendencia nos xudeos cordialmente invitados por Isabel y Fernando a saír de España en 1492 e nacida en París, sirva para reflexionar sobre moitas facetas da vida individual e social, pero tamén para se reconciliar non só co teatro, cousa que consegue a obra de Reza sobexamente, senón tamén coa literatura en xeral e coa arte contemporánea a aqueles que teñan unha resesa mosca estética detrás da orella e unha molesta viga nos ollos que lles impiden oír e ver o que de positivo e admirábel ten a producción artística máis actual, excepción feita, naturalmente, das tomaduras de pelo con que se nos pretende a veces meter o dedo na boca.
     A comedia de Yasmina, organizada arredor da costosa adquisión, por parte dun dos tres amigos que compoñen o total do elenco dramático, dun cadro pintado todo el en branco, tén a virtude de convocar múltiples aspectos do vivir humano, dende aqueles que atinxen á superficie da vida social cotiá ata os máis profundos relativos ao suxeito do coñecemento e á construcción das relacións entre o eu e o outro, no marco dunha esixente e sutil sensibilidade para a percepción do entramado sígnico que, máis alá das simples palabras, condiciona os comportamentos individuais e sociais, traídos estes a escena dende o estado actual das investigacións en teoría do coñecemento, con toda naturalidade e sen pedantería ningunha, conseguindo deste xeito un espesor simbólico que non por iso deixa de ser unha comedia que fai rir e que lle permite á autora penetrar crítica e ironicamente tanto nas relacións mercantilistas e nas mitoloxías que determinan o mundo da arte (decantadas por veces da propia linguaxe, enquistada en expresións necesitadas dunha deconstrucción seria), coma nos diferentes resortes que se ocultan detrás dos afectos e desafectos interpersonais, así coma nos abusos do propio pensamento desconstructivista, que resulta aquí certamente crucificado no que ten de moda e de imposición ideolóxica, segundo unha primeira lectura que este cronista fixo do texto esta pasada fin de semana, na que por puro azar se viu reconfortado coa visita ao Centro Galego de Arte Contemporánea, onde puido complementar as reflexións inducidas por Yasmina coa fotografía, digamos, perspectivística e maxistral de James Casebere.
     Hai no texto de Reza unha especie de trabalinguas que se encarga de enunciar Iván, un personaxe representativo dos templagaitas eclécticos, deses para quen o debate é sempre un suplicio, pero que neste caso resultar portador dunha mensaxe do seu psicoanalista, Hoffemayer na ficción, sobre a que compriría quizais reflexionar un pouco: "Se eu son eu porque son eu, e ti es ti porque es ti, eu son eu e ti es ti. Polo contrario, se eu son eu porque ti es ti, e ti es ti porque eu son eu, entón nin eu son eu nin ti es ti". Pénsao ben, lector/lectora, e vai ver, como ilustración, a exposición de Casebere no CGAC.

     O cronista vive un privilexio que poucos poden compartir: a súa casa está situada nun alto da finca de Brandia, en Vidán (Santiago), a carón da que pasa o río que cantou Rosalía. Propiamente o que pasa por alí é a resultante da confluencia do Sar co seu afluente, o Sarela. Os dous abrazan a cidade, pero o río segue a ser Sar ata a desembocadura no Ulla, por Padrón. Dende a fiestra do estudio, o cronista goza(ba) da visión dun dos meandros ("la corva ballesta de un arquero", que diría A. Machado) que por alí forma o lírico río dándolle un toque dinámico á corrente de auga que, doutro xeito, quizais resultase algo monótona.
     Sar, Santiago, Vidán, Padrón, velaí nomes intimamente vinculados á obra poética e prosística de Rosalía de Castro, é dicir, dunha das voces máis rotundamente universais do século XIX. Non fará falla insistir nisto.
     Pero o cronista, ademais, ten outro privilexio: vive da literatura, e por iso tanto o seu contorno espacial doméstico coma o das amizades e colegas que frecuenta está impregnado no día a día, e irremediábelmente, de literatura. E a eses contornos quería me referir hoxe, co ánimo de espertar a sensibilidade cara a algo que é responsabilidade de todos e que resulta vergonzante, tan vergonzante que non coido que ocorra en moitos dos países da chamada cultura occidental. Doutra banda, o asunto é por demais coñecido e nada orixinal podo eu engadir: o río Sar vai feito unha esterqueira, unha morea de lixo plástico que se pon de manifesto cada vez que chove un pouco de máis, como ocorreu cos últimos (que non derradeiros) temporais. É nestas ocasións cando as árbores da ribeira se engalanan con algo semellante a cutres bandeiriñas multicromas dignas de mellores manifestacións de festa.
     Cos furiosos vendavais destes días pasados, a magnífica visión do arco do río de que eu e os meus veciños disfruta(ba)mos quedou francamente deteriorada e impresentábel, de tal xeito que tiven que censurala pasándolle por diante os estores da fiestra en tanto a natureza ou a man humana non arranxan tan patética contemplación. A resultas disto, o outro día pasei por unha das verzongas máis grandes da miña vida, como vou relatar en parte.
     O conto foi que veu antonte a Santiago unha familia amiga que vive en Lancaster (Inglaterra) e que, así mesmo, é boa coñecedora da obra rosaliana. Como ocorre sempre que un vai visitar escenarios que coñeceu a través da literatura, tamén os compoñentes desta familia viñan cheos de entusiasmo e de luz nos ollos para contemplar o que imaxinaran lendo os versos de Rosalía.
     En mala hora se me ocorreu invitalos á miña casa en lugar de desvialos cara a outras paraxes onde o lixo non se vise tanto. O certo é que, nada máis entrar pola porta, xa eu estaba arrepentido da falta de reflexos que tivera, pois ía ser inevitábel o desastre da visión, sobre todo recordando unha excursión que fixeramos todos xuntos, con eles como anfitrións, polos marabillosos e limpos lagos do Lake District, que se fixeron famosos gracias as súas relacións, xa tópicas, cos poestas románticos ingleses, con Coleridge e Wordsworth á cabeza. Ou polas frondosidades do Bulwell Forest, en Nottingham, onde imaxinaba eu as correrías de Robin Hood.
     Foi desolador. Os meus lectores poden xogar con todas as variantes que queiran para recompoñer a miña situación, e deixo que cada quen imaxine as reviravoltas que tiven que facer para disimular o asunto. A intelixencia e a cortesía dos invitados axudou moito, evitándome parte do calvario. Pero calvario hóuboo.
     E o cronista pregúntase se un río tan emblemático como o Sar non merece un esforzo conxunto das institucións e da sociedade galega enteira. Como se dixeramos, xa que tanto proliferan: unha subvención póstuma a Rosalía para que, un supoñer, no teña ela que avergoñarse tamén, alá onde estexa, do río que tanto amou.

     Na súa Fauna máxica escribía Álvaro Cunqueiro: "Toda zooloxía pantástica forma parte da revelación do mundo ao home, ser tan estraño que é ben sabido que saca dil todo canto olla, e nin sabe cando soña". Vén do antonte dos tempos esta reflexión que encerra en tan poucas palabras un coñecemento moi profundo do que somos. Vén de tan lonxe, penso eu, que podemos dicir que o ser humano se fixo tal cando, por exemplo, subido aínda ás árbores (e árbore case el mesmo) soubo sinalar a hedra abrazada ao tronco para seducir a quen desexaba por parella para toda a vida.
     Nunha das súas Cousas (1926-1929), contaba Castelao a historia dunha belida condesiña que, segundo a crenza popular, morrera de amor relembrando o último bico do amado, fuxido el no horizonte pola derradeira revolta do camiño sen nunca máis volver. É de supoñer que o sartego que conservaba na igrexa da aldea a imaxe en pedra da condesiña durmida gardaba o secreto e servía para que cada domingo o soño popular se alimentase daquela ilusión e renovase a súa fe tamén no amor humano. Ata que un día uns "intelectuais" abriron o sartego, miraron o que había alí dentro e decretaron cheos de fachenda que a condesiña non morrera de amor senón dunha enchenta de cereixas. E alá van estragados para sempre o soño e a ilusión. "Hai homes que non saben calar", di o narrador no final da preciosa peciña literaria.
     Xa se sabe que todo se presta a interpretacións e pode servir aos intereses ideolóxicos e políticos de quen manipula o asunto. E, xa que logo, o conto de Castelao serve tanto para un roto de loita de clases coma para un corcosido de alienación opiácea das masas. Non fai falta que o listiño de turno lle dea voltas a iso, porque é cousa ben sabida e (ademais) comprobábel. Pero o que si é certo é que cando a (suposta) verdade non aporta nada ao rendemento humano do mito, o mellor é calar. Calar. Ao fin, a condesiña tanto puido morrer fundamentalmente de amor, coincidindo cunha enchenta casual de cereixas, coma morrer fundamentalmente dunha enchenta de cereixa, coincidindo cunha casual depresión amorosa. Ou non ter morrido nin dunha cousa nin da outra, senón de todo o contrario ou dunha apoplexía súbita provocada por un suspiro de amor mentres tragaba unha carabuña de cereixa. E iso, iso do suspiro, nunca o saberán os "intelectuais" da vila por moita análise de ADN que lle apliquen. Cando menos, coida este que escribe, no estado actual da ciencia, e senón que llo aclare ao cronista o meu sabio amigo Luís Concheiro.
     O lector estará a pensar que o título desta columna nada tén que ver con todo o que ata aquí se leva dito. Pois ben: eu querería demostrarlle que si tén moito que ver, porque, respectando todas as crenzas (incluídas a do cronista, absolutamente agnóstica, e mais a de Anxo Tarrío, que nin se sabe), coido que, independentemente e moi por riba da realidade histórica, material e empírica do sartego que está soterrado na basílica de Santiago, o innegábel, o que ninguén pode discutir é que as emocións, os sentimentos, a fe, a esperanza, as ilusións, as miserias e grandezas, a renovación e elevamento espiritual, o coñecemento, en fin, dunha boa parte de si mesmo, é dicir, de moito do que xa traía dentro o peregrino do mundo, sen el o saber, e que confesa ter experimenado e deitado cara a fóra todo ao longo do camiño, todo iso, insisto, débese ao milagre humano do soñar e á facultade que o home tén de sacar de dentro del mesmo todo canto olla, como dixo Cunqueiro, pero tamén se debe a esa magnífica figura sedente e serena que co seu silencio goberna a vila compostelá atraendo cara a ela millóns de ilusións e, todo hai que dicilo, de dividendos contantes e soantes. Ese é o Gran Alcalde de Santiago. O mellor e máis perdurábel Alcalde de Compostela. Os demais, os sucesivos alcaldes que o voto democrático vaia sentando na presidencia da corporación municipal, sendo importantes, son pura continxencia. Que non o esquezan e que non estraguen o mellor patrimonio que unha cidade pode conseguir en mil anos: ser o lugar de encontro da Ilusión Universal.

     Hai vinte anos, nun día como o de onte, pero 15 xuño de 1977, presentábase un servidor con toda puntualidade, mesmo cun adianto de media hora, polo que poidese pasar, no único colexio electoral dun afastado concello da provincia de Lugo para exercer de interventor polo PSP de Tierno Galván. Por certo que un servidor era santiagués, non lugués, votante e propagandista non do PSP senón do PSG, pero así eramos entón: solidarios e unidos fronte ás forzas que representaban a reacción e o pasado.
     O día amencera amábel, polo que respecta á climatoloxía. É dicir, algo soleado e cunha temperatura bastante elevada, propia do mes que andabamos, pois daquela os meses tiñan a decencia de responder ao que se esperaba deles e quizais fosen a única realidade que xustifica hoxe o dito de que "calquera tempo pasado foi mellor", con petición de escusas para don Manrique e seu pai.
     Un "progre" socialista daquel entón coma min, ben barbado, con gafas frescas de intelectual circunspecto e tal, lector da revista Triunfo e con El País metido no sobaco, non podía menos que se presentar en día tan sinalado vestido fóra dos convencionalismos ao uso: nada de traxe nin gravata, con roupa cara, iso si, pero informal e un algo belamente enrugada "avant la lettre".
     Os compañeiros de mesa foron chegando pouco e pouco con cara de dicir "agora veremos quen é quen", todos botando unha ollada inquisidora ao cutre local da escola unitaria por se había nel algún cartaz propogandístico ou simplemente algún elemento (un crucifixo, un retrato de Marx ou de José Antonio, unha fouce, un caravel, etc.) que poidese simbolizar e, xa que logo, inducir o voto cara a unha opción determinada a aquel electorado bisoño, sorprendido e dende logo (con perdón) un algo acolloado.
     Tan só faltaba o presidente da mesa, que chegou por fin, moi colorado el, pois viña ben almorzado, cun traxe impoluto, imitación de alpaca italiana, gravata ao ton e estricando repetidamente o puño da camisa cun xesto que imitaba moito a aquel que adoitaban facer os representantes de productos farmacéuticos dos anos sesenta para amosar os xemelgos de suposto ouro e abraiar o persoal en plan Clark Gable.
     A xornada non foi accidentada: tan só un amago de liorta entre o falanxista e o comunista da localidade, é dicir, un ex-concelleiro, que chegou visibelmente armado de pistola ao cinto, e un aspirante a selo, que protestaba pola presencia no local dun cadro de Murillo coa típica estampa da Inmaculada Concepción.
     O día foi transcorrendo aburrido e suorento, mentres este interventor do PSP trataba de convencer a unha mociña (tamén interventora por non sei qué partido pero cunha inopia política evidente) de que votase o PSG. A gravata do presidente, tan axustadiña ao abrir o colexio electoral, foise afrouxando paseniñamente ata se converter nun farrapo fláccido e pegañento polo que esvaraban as pingas graxentas da papada ben mantida do cada vez máis estragado personaxe, que se foi perdendo pouco e pouco dentro do arruchado traxe de imitación italiana mercado o día anterior para tan alta ocasión nun almacén decimonónico da capital lucense.
     A hora da comida, iso si, foi gloriosa. Trouxéronnos dez pratos de carnes variadas e rematamos todos cun peneque considerábel. O presidente quedou irrecoñecíbel respecto da imaxe matutina e todo se lle volvía cantar Montañas Nevadas e Yo Tenía Un Camarada, así, todo con maúscula. O reconto dos votos, que durou ata as once da noite, foi unha festa para algúns. O PSP non tivo ningún naquela mesa. O PSG tivo dous. Pero polo menos, ao día seguinte, día 16 de xuño, amañecimos todos como cidadáns. E así ata hoxe, vinte anos despois.

     É preocupante, pero non negativamente preocupante por necesidade, a crise que introduciu o pintor Xaime Quessada coas súas declaracións da semana pasada contra a dirección do Centro Galego de Arte Contemporánea. Nalgunha medida, chove sobre mollado, pois nunha entrevista a Quintana Martelo aparecida hai un par de semanas en El Correo Gallego o pintor santiagués, aínda que máis veladamente e sen esa agresividade que amosou Quessada, parecía algo disconforme coa xestión do Centro. O cronista no quere, porque non pode nin sabería, entrar a facer unha valoración ecuánime desa xestión, por máis que a el lle gustasen moitas das exposicións e iniciativas que alí se realizaron. Non pode nin sabe porque ben comprobado está que detrás das apariencias existen realidades insospeitadas que tan só lles é dado contemplar ás persoas que viven de preto, intimamente, o día a día dunha actividade tan importante e tan costosa como é o CGAC.
     Tampouco o cronista, que non é xornalista e moito menos xornalista de investigación senón simplemente un creador de opinión mil veces equivocado, non quere levantar o teléfono e empezar a facer preguntas a persoas que si están preto da xestión do Centro e poden xa que logo ter unha idea clara do asunto. O cronista, polo tanto tan só quere opinar para ver de aportar un punto de vista máis (por outra parte, nada orixinal) en algo que se lle antolla esencial para a boa marcha do CGAC e, en definitiva, para a modernización e actualización do sistema cultural galego. O cronista só ten a información que leu nos xornais, e con esa información, que é a que pode ter un cidadán calquera algo observador e preocupado polas cousas da cultura, terá que tecer esta vez a súa opinión.
     Poida que non pase nada, despois de iniciada a crise, e que todo fique como estaba. Pois moi ben: iso gustará a uns e disgustará a outros (dende logo a Quessada, está claro), como ocorre con todas as cousas da vida e sobre todo con decisións de certa envergadura, que tal é o caso. Pero tamén pode ser que si pase algo: por exemplo, que a removida de cadeira que se lle está a facer a Gloria Moure remate con ela polo chan e no seu lugar apareza outra persoa mellor ou peor atornillada ao asento. Pois moi ben, tamén, sempre e cando se nos dea aos cidadáns unha explicación suficiente e se efectúe o cambio atendendo a criterios alleos a todo entramado político que non sexa de política cultural, dende logo non partidista. Cousa ben difícil, pero non imposíbel de alcanzar, se se fan as cousas ao xeito e hai firme vontade de resolver os problemas atendendo aos intereses da sociedade e non duns particulares, dun lobby ou de calquera grupo ou grupiño de presión.
     Cando en marzo de 1993 se levou a cabo un debate no Hostal dos Reis Católicos de Santiago sobre o que debería ser o CGAC estábase a practicar o mellor e máis enriquecedor exercicio de responsabilidade que o caso requería. Daquel debate xurdiron algunhas ideas que quedaron rexistradas nun libro de Actas feito público pola Consellería de Cultura e o Consello da Cultura.
     A este cronista ocórreselle que non estaría de máis facerlle unha relectura e tratar de confrontar a actividade realizada no CGAC nos tres anos que ten de vida cos desiderata e orientacións expresados no libro, por ver se houbo ou non un seguimento correcto do que naquel momento pensaban os expertos asistentes ao debate que debía ser o CGAC. E iso tanto no caso de que todo quede como estaba (é dicir, "aquí pasou o que pasou") coma se vai a haber realmente cambios. E dado este último suposto, dende logo, sería de todo punto imprescindíbel facer esa revisión e mesmo convocar unha segunda serie de debates como os de marzo do 93. Porque os galegos xogámonos moito nisto, e o CGAC non pode ser tan só unha lambetada para uns poucos. Porque lambetada, o que se di lambetada si que o é. ¿Non si, amiguiños?

     Pídenme cincuenta e dúas liñas para desenvolver o tema anunciado no título deste pequeno escrito. Ben, imos alá sen perder espacio. Supoño que se trata de facer unha valoración do estado da cultura na nosa ciudade. Como a definición de cultura está aínda pendente, agás no seu afrontamento coa natureza, que nese caso está bastante claro, fixereime nas posibilidades que o cidadán ten de encher as súas horas de ocio con productos culturais programados. Como toda valoración necesita de puntos de referencia comparativos, establecerei un corte vertical-temporal (diacrónico, segundo os cultiños) que me dea o contraste entre o pasado e o presente, e outro horizontal-espacial (sincrónico), que faga ver as diferencias entre a "oferta" cultural en Santiago e noutras cidades do contorno europeo similares en dimensións. Isto último, como comprenderán, é moito dicir, pola banda de quen escribe, pois un coñece algo Europa pero non tanto que se atreva a facer afirmación definitivas ao respecto. Polo tanto haberá que moverse no terreo das impresións e experiencias persoais e das intuicións, e non sentar dogma.
     En canto ao primeiro dos cortes, está claro que se nota a influencia da democracia, pois de trinta anos a esta parte pasamos dun culturograma case plano, se me permiten o símil médico, a unha abundancia que obriga ao cidadán a elixir. En efecto, concertos, conferencias, cine, presentacións de libros, exposicións, recitais, teatro, mesas redondas, etc., son hoxe en día moeda corrente nas axendas que nos ofrecen os medios de comunicación. Outra cousa distinta é o grao de satisfacción que producían os poucos actos existentes daquela, cando calquera afluencia a un espacio cultural convertía os asistentes en cómplices dunha causa que sentían nobre e urxente: o derrube do réxime dictatorial. Entón era a catarse e, neste sentido, con Franco viviamos máis intensamente a cultura. Coa democracia, aínda habendo unha xestión dela moi encomiábel, o certo é que todo se fixo máis insulso e aduciado, mesmo aquilo tan minoritario e agresivo que no seu momento se chamou cultura underground.
     O segundo dos cortes, por unha parte, ofrécenos unha cidade que abraia a quen chega de fóra, non só pola súa fisonomía inimitábel de pedra e luz senón pola súa actividade cultural, e gratifica, por outra banda, ao cronista nas súas viaxes ao estranxeiro, ao ver que en moitas cidades de Italia, Francia ou Inglaterra de similar ou algo máis envergadura que Santiago a vida cultural é lánguida ou moi pobre, cando non inexistente.
     Outra cousa sería ver se todo o que se fai en Santiago impregna a fondo o talante do cidadán, facéndoo máis culto, ou queda naquel simple verniz de xesto social con que R. W. Emerson temía que se confundise a verdadeira cultura. Porque a cultura hai que conquistala (Unamuno dixit) para que chegue fondo, di o cronista. ¿Conquistamos algo os composteláns, con esforzo, ou déusenos todo graciosamente, a xeito de verniz? Aí queda a pregunta, non teño máis liñas para contestala. Pero quizais non estaría mal empezar a falar de autoxestión cultural, de canteiras culturais propias, de programas de mobilización ciudadana, en fin, de dinamismo cultural impregnador.

     Quizais xa alguén nalgunha columna xornalística ou nalgún comentario sobre o asunto saíse ao paso de algo que está a se estender nestes últimos meses en diversos medios e foros de debate para denunciar a barbarie urbanística xeralizada que sofre Galicia dende hai moitas décadas, coa proliferacións de actuacións non precisamente arquitectónicas ao longo e ao ancho do país, agredindo dun xeito vergonzoso a paisaxe e o medio ambiente, ata o punto de empezar a se constituír nun problema endémico irreversíbel.
     Falo da inxusta utilización que se está a facer do termo feísmo á hora de se referir a este tipo de atropelos contra o benestar público e contra a imaxe e dignidade de Galicia, para os que compriría utilizar outros substantivos e adxectivos que denunciasen esas prácticas ignorantes coa contundencia que merecen, non cunha palabra que está rexistrada na terminoloxía técnica da crítica das artes cunha dignidade e acerto que non merecen seren transladados a algo tan groseiro como é a destrucción da nosa contorna natural para beneficio da especulación, da corrupción ou, simplemente, do veciño aquel que chanta unha casa onde lle peta ou necesita un pendello novo ou botarlle unha planta máis á súa xa de seu horrorosa vivenda.
     Porque os movementos artísticos que podemos adscribir ao feísmo conlevan unha actitude expresionista crítica contra convencións estéticas, literarias ou filosóficas, contra a hipocresía moral, contra prácticas pouco éticas, contra abusos e inxustizas sociais e políticas e mesmo contra o absurdo da propia condición humana. E anque a utilización concreta do termo poidamos rexistrala tan só a partir de certas experiencias plásticas de artistas contemporáneos a verdade é que o feísmo, como actitude intencional, se non estou trabucado nas miñas apreciacións, é un fenómeno artístico que trascende as fronteiras coevas a nós. Certamente, feísmo crítico utilizárono xa, nalgunha medida, os trobadores galego-portugueses do escarnio e do maldicir, ou a novela picaresca, ou Goya cos seus cabreados brochazos da Finca do Xordo, por poñer só uns poucos exemplos, ata chegar a algunhas manifestacións artísticas do século XX que se ergueron contra o mal gusto burgués ou contra situacións políticas corruptas e laminadoras de sociedades enteiras, como moitas dos países da América latina. Nada que ver, entón, ese feísmo, procurado adrede, cos feos e cochambrosos resultados do urbanismo depredador que sufrimos os galegos pola nosa ignorancia e pola demagoxia e desidia política do deixar facer.

     Oín onte a través dunha emisora de radio que o índice de nacementos na comunidade valenciá se cifra en 1'20 alumbramentos por muller en idade fértil, o cal supón catro centésimas por riba da media do Estado, que alcanza tan só o 1'16. A citada información radiofónica supuxo para este cronista a constatación de algo que viña observando de visu na realidade cotiá durante estes días de vacación mediterránea.
     Efectivamente, había días que andabamos a comentar en familia a cantidade de meniños, meniñas e mulleres grávidas que se ven circular polas praias e polas rúas das vilas e cidades desta costa algo cheirenta hoxe en día pero pola que circulou noutros tempos a mellor fragancia da canela e do azafrán, afrodisíacos de sona chegados dos mares antigos da India e da Arabia ata asentar en terras toledanas, onde agora se cultiva o mellor azafrán do mundo.
     Claro que se a nós, galegos de nación, nos parece que hai moitas criaturas pululando por aquí ten que se deber a que existe, como é ben sabido, un déficit nos lugares por onde circulamos habitualmente, neste caso, Galicia, pois de non ser por iso nin tan sequera nos chamaría a atención a súa presencia, toda vez, ademais, que a media de fillos por parella nesta autonomía valenciá non sobrepasa o díxito do 2. Quérese dicir que a maioría dos que deciden manter unha rolada teñen entre un e tres vástagos, cifra que está moi afastada daqueloutra das familias numerosas que tanto abundaban antes e que chegaban a sumar, arriba ou abaixo, entre catro e dez bocas con toda naturalidade, a pesar de que as condicións económicas non eran na maioría dos casos como para amarrar os cans con longanizas.
     Constatado, pois, que a impresión de abundancia de crianzas ten un refrendo na estatística, habería agora que se preguntar por qué ocorre isto no páis das flores, da luz e do amor (aínda que isto sexa tan só literatura zarzueleira) e non na nación de Breogán, tan dada noutrora aos nacementos domésticos e silvestres. Neste punto, naturalmente, compriría mirar índices non tan románticos, como o de desemprego, o da situación salarial da xuventude, incentivacións ao crecemento demográfico, etc., datos dos que carezo neste momento, cando estou a lles escribir a pé de sombrilla e rodeado de xente miúda que se encirra en me encher o portátil de area baixo a mirada benévola dos seus pais, que non me axudan nada por evitalo.
     Claro que polo camiño que nos leva ao hotel vimos, por exemplo, uns pasquíns informativos asinados pola Generalitat de València ofrecendo á xuventude moi boas condicións para adquirir vivendas mesmo no casco histórico, certamente moi degradado e necesitado de se encher de vida sólida e estábel, non só da movida nocturna que levou aos veciños da zona a poñer unha gran banda na que se pode ler 'BARRI SATURAT DE SOROLL. VOLEM DORMIR', barrio ateigado de ruído, queremos durmir. ¿Sóalles a algo esta cantarela?
     É de supoñer que haberá outros incentivos semellantes encarreirados a que a mocidade se decida a procrear e a seguir enchendo de criaturas esta parte da península. Non o sei, pero o certo é que ao cronista e á súa familia segue a lles parecer que algo funciona ben por aquí para que se dea dun xeito tan evidente esta marabilla de vida anovada.
     Pero, claro, xa postos a profundar, un pregúntase por qué hai tantas casas desocupadas no caso vello de Santiago e por qué se alcanzan cifras cenmillonarias por un inmóbel nesa zona. Ao mellor habería que empezar por cousas como estas para podermos oír algún día, outra vez, como antes, voces infantís enguedellándosenos entre as pernas, aínda que nos boten area no ordenador. ¿Ou il será cousa de fomentar o cultivo da canela e do azafrán entre nós?