Intuicións sobre a narrativa galega actual

Lin moi pouca narrativa galega actual, por iso a fonte básica á que me remito é a miña intuición. Textos illados, contos en revistas, reseñas na prensa ou referencias de amig@s van ser as miñas principais bases empíricas. Así que o que vou facer é falar de política. Supoño que non é demasiado tolo falar aquí de política desde o momento en que a literatura se decide por cuestións políticas e informativas, desde o momento en que os medios de comunicación teñen a última palabra.

Que algo pasa na narrativa non é difícil de ver. Que o estado de saúde da narrativa é pésimo comparado, por exemplo, co da poesía, é obvio. E non falo dun mal uso do estilo indirecto libre ou do narrador testemuña. ¿Cal é, entón, o problema fundamental que leva a esta situación?

Ao meu modo de ver está moi claro. O problema é que a narrativa galega non é galega. Ata os anos 70 máis ou menos (tal vez ata a chegada diso que deron en chamar democracia), a narrativa galega gozou dunha saúde bastante boa. Había pouca e a que había non daba cartos, pero desde logo a penas tiña problemas de calidade: nese sentido estaba ao nivel doutras moitas literaturas mundiais. Tal vez non era a máis orixinal de todas, debido á súa falta de tradición, pero o que tomaba de fóra dela eran rasgos variados, un pouco de aquí, outro pouco de alí, e ao final conformábase algo bastante novidoso.

Hoxe, boa parte da narrativa galega que se publica consiste nunha serie de plaxios da narrativa española (que non é narrativa "en español", onde estaría incluída, por exemplo, a narrativa hispanoamericana, senón narrativa española na súa acepción máis mesetaria e centralista). É importante que non falo de influencias dunha suposta tradición narrativa española, senón da participación da narrativa galega no mercado literario do estado español. Pero a raíz diso, ata o estilo remata por coincidir. Os rasgos e subxéneros da narrativa galega que se enumeran no prólogo da compilación Materia prima, de Xerais, 2002, poderían coincidir punto por punto cos dunha posíbel compilación semellante de autoras e autores da literatura española, con algún intento baleiro de diferencia, como pode ser o da chamada literatura bravú, que estou seguro de que se practica exactamente igual en Andalucía pero baixo outro nome. Iso sí, aquí no canto de touros poñemos vacas, e no canto de vareadores de oliva poñemos percebeiros. De todos os xeitos non estou falando da narrativa española máis digna, underground ou simplemente ignorada, senón das autoras e autores pertencentes en corpo e alma a un mercado editorial: Javier Marías, Pérez-Reverte, Almudena Grandes ou Juan Manuel de Prada: as escritoras e escritores aos que tod@s lles coñecemos a cara pola televisión.

Asimesmo, este proceso dáse tamén á inversa: A narrativa española si é galega, nestos casos parece que abonda simplemente o territorio onde teña nacido o autor ou autora en cuestión. Non hai que referirse a casos tan obvios como o de Cela, moitos empéñanse tamén en incluír na literatura galega a Alfredo Conde polo feito de publicar en galego, cando é bastante dubidoso que os seus libros estean escritos orixinalmente na nosa lingua.

En fin, a enfermidade está clara, e padecémola tod@s, comezando, se queredes, por min. ¿Pero de quen é a culpa?

O culpábel principal é, por suposto, o mercado. Sobre todo tendo en conta que a narrativa hoxe en día está concebida para vender máis ou menos masivamente, non é como a poesía, que como non se vende, pode resistir máis ou menos insubmisa nesas pequenas coleccións que as editoriais aínda teñen porque queda moi bonito. Nesta situación mercantil, á narrativa galega non lle queda outro remedio que o de ser brutamente periférica e, cada vez máis, unha narrativa satélite da española, case un subxénero dentro dela.

Porque non sei se existen datos ao respecto, e se os hai, seguro que non son sinceros, pero eu creo que a maioría dos que hoxe escreben en galego non o fan en absoluto por militancia, senón porque o mercado é máis pequeno e editar, polo tanto, é máis doado. Ogallá me engane, pero creo que o soño de demasiada xente é traducir o antes posíbel os libros ao español e pasar a competir no seu mercado, xogar a ser Manolo Rivas. Porque é obvio que o groso das lectoras e lectores vai preferir calquera obra en castelán polo mero feito de estar en castelán.

Isto dos mercados pódese ilustrar bastante ben, a nível estatal, co caso da UPV, do alumno que hai pouco perdeu un xuízo, denunciado polo seu profesor por fotocopiar un libro del que era obrigatorio para a asignatura.

Outra parte importante de culpa téñena os medios de comunicación, porque para soster ese mercado do que falaba está a información cultural. E a información cultural minimamente accesíbel que hai na Galiza é, a saber:
-As páxinas culturais da Voz de Galicia
-As páxinas culturais do Faro de Vigo
-As páxinas culturais da Opinión de A Coruña
-As páxinas culturais do Progreso de Lugo
-As páxinas culturais dos demais xornais que poida haber a nivel local e, o que é peor:
-As páxinas culturais do Correo Gallego.

O resto da prensa que hai simplemente non ten importancia porque non está ao alcance da gran maioría da xente. Ademais está a TVG e as radios, que todos coñecemos, de información cultural nula (limítanse a louvar os artistas cando morren). É triste, pero aí se resume a cultura galega. As novas culturais da Galiza son un simple apéndice local do que pasa no estado español.

Por outra parte, os intereses da prensa son obvios: dun lado están os intereses económicos que son consecuencia de que os xornais pertenzan aos mesmos grupos cás editoriais e interese, por tanto, promocionar uns libros e outros non. Ademais, están os intereses políticos, así dánse casos coma o de Suso de Toro, que ten o nome vetado no Correo Gallego, nese xornal está prohibido dar calquera nova relacionada con el. Isto é moi gracioso porque se trata de Suso de Toro e seguro que as novas que dea ou deixe de dar o Correo Gallego pouco afectan nas súas ventas, pero que pase con autoras e autores máis nov@s ou máis descoñecid@s é para chorar. A nível estatal está, entre outros mil, o caso de Joseba Sarrionandia, que cando gañou, o ano pasado, o premio da Asociación Española de Críticos Literarios ao mellor autor en euskera, o titular de todos os xornais foi: "Un etarra en la clandestinidad gana un premio literario".

Por último, teño que falar do lastre que se bota desde arriba a unha posíbel narrativa creativa e orixinal, destacando especialmente a política lingüística da Xunta e a conseguinte censura case total do reintegracionismo, que sofre as consecuencias especialmente no caso da narrativa, xa que as autoras e autores reintegracionistas soen ter que recurrir á autoedición e non é igual de caro autoeditar un poemario que unha novela. Que existe unha normativa reintegracionista (que non é unha, senón varias) é unha realidade, por moito que o queiran agochar. Non é a miña intención facer aquí unha apoloxía do reintegracionismo que non viría ao caso nen eu estaría seguro dela (aínda que se cadra integrarnos no sistema literario da lusofonía podería sanearnos un pouco, xa que mentres escribimos como Saramago non estamos a escribir como Antonio Gala). O caso é que xogamos a que nos podemos permitir prescindir dunha parte do que se escrebe. Pero a realidade é que non podemos.

Realmente, que a Xunta non recoñeza o reintegracionismo é esperábel. Pero a min gustaríame un mercado editorial un pouco menos servil, que puidese pensar por si propio e non ás ordes do poder político de turno (turno???) Desde logo, o tempo en que a maior parte das editoriais participaban dunha rebeldía contra o sistema rematou.

Hai pouco saiu en A Nosa Terra un artigo que botaba as culpas do mal estado das nosas letras ao léxico castelán cada vez maior. Non me parece que o asunto sexa tan simple e creo que é preciso ver o que hai detrás deste fenómeno, pero é realmente terrorífico ter instalado no ordenador un corrector informático que te desanima sempre que escrebes calquera cousa e opina que se cadra triunfarías co teu texto se trocases pérola por perla e bágoa por lágrima.