Flash zapping vers

Vouvos falar sen moitas certezas, porque coido que para dialogarmos sobre poesía resulta temerario calquera xuízo categórico; tratarei de concretar algunhas intuicións, amosando suxerencias que permitan o debate e a discrepancia; ademais, estou convencido de que no auditorio abundan as persoas que poderían perfectamente ocupar esta cadeira e opinar con máis criterio e experiencia ca min; en todo caso, gracias de antemán pola atención.

Para poñer as cartas todas derriba da mesa, debo dicir que eu son un dos fillos agradecidos do proxecto Letras de Cal, e ós seus promotores debo, indirectamente, a posibilidade que se me ofrece de estar hoxe aquí; pero ademais de posible escritor de finais dos noventa, procuro ser lector atento dos meus contemporáneos; con esta bagaxe, velaí van unhas cantas reflexións en forma de discurso-zapping.

De entrada, unha evidencia: o grande problema da poesía galega non é quen está ou non está de moda, quen aparece ou desaparece dunha antoloxía; o verdadeiro problema segue a ser o risco que corremos en sermos escritores dunha lingua morta, cun código lingüístico excluído da circulación social. Ante isto, todos debemos sentirnos no mesmo bando. Se nos desentendemos da cuestión da lingua, da pervivencia e presencia da lingua, nun futuro próximo seremos fósiles culturais. A nosa gloria individual podería ser a de escribir un verso sublime, pero iso resulta un chisco ridículo se os lectores negan o idioma que respiramos.

Desde o punto de vista da repercusión mediática, calquera debate poético resulta irrelevante, cando non inexistente; en todo caso, o futuro da cultura galega non se xoga nestes foros: xógase en que Harry Potter se traduza ó galego, xógase nas mensaxes dos móbiles, nos chats adolescentes, nas garderías das cidades. Xógase na existencia dunha selección galega de fútbol e non na elaboración de murais para o Día das Letras Galegas. Por dicilo doutro xeito: a cultura catalana estará a salvo mentres nun estadio deportivo a multitude berre ¡Barça, Barça!. Nós, en cambio, aínda seguimos a escoitar Deportivo de La Coruña.

Se os cambios estéticos e xeracionais se producen acompasados ó ritmo das décadas, os poetas dos noventa xa nos podemos ir dando por mortos; quizais resulte morboso facer da historia literaria unha devoración caníbal onde os adolescentes fagocitan ós maduros, e os maduros ós anciáns; pero non confundamos as rifas familiares coa guerra de Troia; quizais sexa máis civilizado aprender a convivir baixo o mesmo teito (a vivenda anda moi cara)e firmar un armisticio; para guerras, xa están Bush e Aznar.

Máis que dun debate xeracional quizais fose máis interesante dialogar acerca das tradicións poéticas que condicionan a nosa escritura. Falar das diversas concepcións do acto poético, de cómo nos aproximamos á forma do poema, de qué autores tomamos como modelo, a quen acollemos como mestres e a quen desbotamos; por tanto, un debate literario en troques dun debate sobre o mercado literario. Diálogo para descubrir de qué xeito varias xeracións biolóxicas expresamos poeticamente a experiencia compartida do presente.

Sería prudente que ningúen falase de idades de ouro ata que esteamos perfectamente soterrados; deixemos que nos xulguen os herdeiros, e centrémonos en descifrar poeticamente o noso tempo. Por suposto, resulta agradable que existan críticas, premios e prebendas que nos levanten a moral, pero as euforias desmedidas adoitan resultar contraproducentes: fannos ver chea de gloria unha botella escachada en anaquiños; se somos poetas que loitan pola autenticidade, sómolo por unha imposición da linguaxe sobre a nosa vontade, independentemente do recoñecemento social que reciba este oficio afortunadamente inútil.

Agora que xa saíron á luz varias antoloxías finiseculares, coido que a ninguén lle mete medo recoñecer a existencia dunha promoción poética consolidada e distinta: a promoción do cambio de milenio; en todo caso, as antoloxías, cando son actualidade, deben interpretarse como o termómetro dun estado febril, pero nunca como un altar consagrado ós santos; finalmente, hai que agradecer o esforzo e a coraxe dos que antologan, nun país onde todo o mundo se topa pola rúa.

Permitídeme unha matización: non estou certo de que os noventa fosen tan só unha tribo de baleas, como afirmou Helena González; a metáfora marítima non acolle a aqueles que nunca navegaron polos mares de Fisterra. Entre eles, Raúl Pato, Lupe Gómez, Celso Fernández Sanmartín, María do Cebreiro ou Helena de Carlos, que non saben de océanos. De feito, xa existía unha tribo de baleas, pero seica se nomeou Batallón Literario da Costa da Morte.

As simplificacións seguen a resultar perigosas: os oitenta non foron só culturalismo e solemnidade; os noventa non se limitaron a coloquialismo e espontaneidade; en cada promoción poética hai liñas de forza dominantes, pero non únicas. Por citar exemplos, en Lois Pereiro e Luísa Castro, en Manuel Rivas e Xela Arias, en Antón Reixa e Antón Lopo, xa abrollaba o espírito e a letra dos noventa. Ou dando á volta ó calcetín: Gonzalo Navaza, Helena de Carlos, Miro Villar e Martín Veiga non casan dentro do que se adoita entender por poesía dos noventa.

Ademais, sempre ha de haber creadores inclasificables; pensade en Emilio Araúxo, esa pantasma do interior, con versos de cinsa que nunca se citan nas antoloxías. Por certo, súmome á súa constatación funeraria: durante os noventa fuximos tanto da bosta, que xa non nos lembramos dos vellos que sobreviven nas aldeas.

Aviso para navegantes: nova poesía non equivale sempre a poesía nova (Iris Cochón dixit).

Nos noventa produciuse o triunfo do discurso poético feito por mulleres; ese triunfo consiste en que os poetas varóns, desde hai uns cantos anos, xa non podemos permitirnos o luxo de ignorar a carga ideolóxica das marcas de xénero sobre a textura dos versos que escribimos.

Xa que logo, resulta conservadora a insistencia no canto petrarquista ou no erotismo antropocéntrico, cando elas por fin reconquistaron o corpo e a palabra que se lles roubara durante séculos. Por tanto, na poesía galega do século XXI queda prohibida para sempre a violación e a idealización; agardo que este eslógan o poidan subscribir Mª Xosé Queizán e todas as súas fillas e netas poéticas (e tamén Fran Alonso e Miro Villar). E a saga segue: por aí veñen xa Lucía Aldao e outras.

Dada a consolidación das mulleres como figuras do noso case invisible mercado literario, existe tamén o perigo de que se convirta en fórmula de moda calquera marca en feminino do discurso poético; coido que as mulleres escritoras deben estar ó axexo, para que o Mercado non as exhiba como musas fugaces da moda posmoderna; o feminismo, o erotismo, certo malditismo, tamén poden desembocar en tópicos improductivos e comerciais. É un risco que intúo, non aínda unha certeza textual.

Os noventa trouxeron tamén a fenda do posmodernismo; non somos inocentes, a linguaxe tampouco; herdamos discursos contaminados, desactivados a través de impúdicos mecanismos da mercantilización; a propia linguaxe poética máis tradicional e canónica convértese en tópico publicitario: versos que anuncian coches e cosméticos, perfumes e electrodomésticos; mesmo o concepto apolíneo de beleza serve de excusa para vender unha sombra de ollos de Lancôme, París; e, por suposto, as compresas teñen alas.

Se á poesía lle andan a roubar as palabras, tamén a poesía pode e debe andar á pillota polas linguaxes contemporáneas, subverténdoas; fender os códigos, amosar as feridas, dubidar de todas as suturas harmónicas; velaí o proxecto deconstructivo de Chus Pato, de Xabier Cordal, de Manuel Outeiriño, quizais tamén de María do Cebreiro. Os noventa son a dispersión, a apertura lingüística, os anacos da linguaxe, cristais e ruído.

Pregúntovos se considerades posible unha épica posmoderna: se a linguaxe entrou en crise traumática, cál pode ser unha futura linguaxe para esta identidade confusa denominada Galiza; xa sabedes que nos noventa se deu licencia para a caza indiscriminada do poeta-bardo; Pondal ficou cadáver, pero o certo é que escribía de carallo.

Un exemplo de épica da comunidade: O valo de Manselle, de Anxo Angueira. Un exemplo de épica clásica: Estirpe, de Ferrín. E máis dúbidas: ¿Pódese inventar unha épica feminista? ¿Con que linguaxe?.

Pregúntovos tamén cómo se elabora unha literatura de compromiso renovada, válida para a era da globalización, sen caer no panfleto revolucionario ou no discurso burgués da mala conciencia. Dito doutro modo: cómo manter un equilibrio entre a estética e a política. Entre o intimismo e a autodeterminación.

A cuestión do culturalismo: seica os poetas novos non dominan o cánon occidental, ou fan del unha brincadeira; sen embargo, un feixe de escritores noveis recibiu a formación máis profesional da nosa historia literaria, con título universitario e todo; o cal pode significar dúas cousas: a) certos poetas acusados de espontáneos non son tan asilveirados como semella, e debaixo da naturalidade agachan moito oficio poético e claves culturais contemporáneas b) a formación académica resultou tan aburrida que os poetas dos noventa fuxiron de todo aquilo que cheirase a academicismo filolóxico.

En todo caso, a erudición cultural nunca garantiu a elaboración dunha poesía decente (pero o minimalismo coloquial tampouco); por sorte ou por desgracia, a poesía, que precisa da técnica, sempre foi algo a maiores do dominio das fórmulas combinatorias establecidas pola tradición retórica.

Durante os noventa, quixemos converter os invisibles lectores en amable auditorio; a iso chámanlle estratexias de seducción; coido que foi interesante recoñecer o eco da nosa voz nos ollos da xente, aínda que a sinceridade non estea exenta dunha dose de vaidade. Pero sigo pensando que resulta máis fermoso un verso recitado nun bar ca un verso grabado nunha lápida.

Facendo memoria, nos noventa houbo iniciativas, cando menos, merecentes de respecto: desde Edicións do Dragón a Valdeleite; desde os libros autoeditados de Celso Fdez. Samartín e Lupe Gómez ata Letras de Cal; desde o Batallón Literario de Fisterra ata os encontros poéticos na Solaina de Piloño; ensaiouse a edición informática, e por aí andan a pescar poetas as Redes Escarlata; ademais, centos de recitais e algunhas perfomances (Antón Lopo, Ana Romaní, etc.); e iso conviviu perfectamente co labor editorial de Espiral Maior, de Positivas, de Ablativo Absoluto, etc.

Ninguén debería minusvalorar a importancia da escola para a supervivencia da poesía; ou gañamos lectores entre os adolescentes, ou axiña seremos un clube de xubilados que intercambia versos nunha residencia de anciáns; non se rexeite o escenario dos colexios: alí nos falaron, por primeira vez nas nosas vidas, de Uxío Novoneyra, de Manuel Antonio, de Rosalía de Castro. E non se nos esqueceu nunca.

Pero temos un problema co profesorado: salvo honrosas excepcións, non le ningún tipo de poesía; por tanto, difícil que contemos cos mestres para actuar como mediadores ante os adolescentes. Daquela, o problema non está na rapazada: cando hai alguén que os achega á poesía (non ó comentario de textos), entréganse a fondo. É falso que odien a poesía, polo menos se os collemos a tempo e con entusiasmo.

Os poetas dos noventa, diante da cultura de masas, actuamos na onda da integración, e non na da apocalipse: parafraseando a Eco, diría que mollamos os pés en todas as pucharcas, porque niso consiste o pracer da liberdade; a nosa trans-cultura ecléctica, desde a lírica medieval ós debuxos animados da tele. Todo xunto e revirado e qué lle imos facer.

Finalmente, non sexamos minifundistas; nesta espiral maior do novo milenio, escribamos letras de cal en edicións positivas, convirtamos os ablativos absolutos en dornas para navegar polas redes, e que os toxos se nos volvan soutos cheos de dragóns. E o futuro aberto a todas, a todos, sempre desde unha retagarda interactiva e a contracorrente do poder.

E moito máis alá do que dixen, sempre a voz de Álvaro Cunqueiro:

Non podo dicir ren. Coma se a luz fixese un redondel branquísimo no escuro. Eu vou entrando nel e poñendo verbas, verbas. Cando xa me sinto eu todo naquela mesma luz, van saíndo outras verbas diferentes, case que un mundo. Este é o poema.

Moitas gracias.