| De
seguro hai poucos lugares no mundo nos que a realidade literaria
e o espazo urbano teñan un vencello tan íntimo
como esta vella cidade, Ourense, que mereceu unha longa xeira
de heterónimos literarios: Auria, Ouréns, Serenou,
Augas Quentes, etc. Poucos lugares hai no mundo, creo, onde
nunha distancia non maior de setenta metros conviviran as
biografías de personaxes da talla de Ramón Otero
Pedrayo, Vicente Risco, Florentino Cuevillas, Eduardo Blanco
Amor ou don Xoaquín Lorenzo. Entre a rúa da
Paz, a Praza do Ferro e a Barreira, alí onde naceu
Bóveda, temos un itinerario cultural cargado de significados
e simbolismos, patrimonio da Galiza toda, a mellor herdanza
duns tempos que nunca volverán.
Ourense é a cidade máis literaturizada do noso
país, xunto con Compostela. Este é un dato ben
coñecido, pero permítaseme recoñecer
as primeiras esculcas neste feito dun ourensán, Xosé
Luís Méndez Ferrín, que foi quen puxo
en circulación por vez primeira o lema “Ourense,
Universo Literario”. Fíxoo no outono de 1989,
nun debate que convocamos desde o Clube Cultural Alexandre
Bóveda para reflexionar sobre este tema, no que tamén
participaron outros escritores como Francisco X. Fernández
Naval e Camilo Franco. Desde aquela traballamos abondo nesta
liña e comprobamos que o río deste discurso
nunca deixou de medrar: son máis de cen os poemas adicados
a esta cidade por un amplo colectivo de escritores (máis
de 60 autores, ourensáns e foráneos, como se
pode comprobar na escolma Ourense, craro río, verde
val, que eu mesmo preparei no ano 2001 e que vostedes
recibiron como agasallo do Concello ourensán). Hai
tamén novelas abondo de temática fondamente
ourensá e moitos máis relatos e unha longa xeira
de textos xornalísticos de calidade. Entre estas novelas,
é ben sabido, están algunhas das grandes obras
mestras das nosas letras como O porco de pé,
de Vicente Risco, ou A esmorga e Xente ao lonxe,
de Blanco Amor, ou obras tan entrañables como a Ilustrísima
de Carlos Casares e o relato Xeque mate, de Méndez
Ferrín, que por certo homenaxea desde o seu inicio
ao Liceo ourensán, a casa que hoxe nos dá acobillo.
Déixenme engadir xa nesta mínima relación
o nome de Pé das Burgas, magnífica
entrega de Francisco Álvarez de Nóvoa, granadino
de orixe e ourensán por vonatde de seu, que, con Heraclio
Pérez Placer, renova a nosa narrativa do Rexurdimento
e mesmo avanza peares fundamentais do novo discurso literario
do século XX (a Xeración Nós, por diversos
motivos, esqueceuse de rendirlle a homenaxe merecida a un
nome que preparou o camiño do seu propio labor renovador).
Todo este exercicio fecundador de literatura, é ben
evidente, non puido ser froito do azar. Hai sen dúbida
un substrato anterior no que xermolarán os cambios
e as rupturas, as novas inquedanzas e as novas realidades
literarias. Lembremos o aceno do poeta Curros Enríquez
invocando a liberdade na imaxe da locomotora que trae consigo
o Progreso e o imperio da razón: o Progreso será
tamén o nome da rúa central da modernidade,
onde se instalen comerciantes e hoteis a recibir os coches
de liña e os visitantes decimonónicos. Lembremos
a figura poderosa de Lamas Carvajal, o vello poeta cego que
inspirará a piedade dun Unamuno que o visita case nos
seus últimos días: o poeta de múltiples
rexistros do Rexurdimento, o narrador eficaz e vizoso nos
seus argumentos, o Lamas xigante do xornalismo, creador de
tantas cabeceiras e fundador do primeiro xornal monolingüe
galego da nosa historia, O Tío Marcos d´a
Portela, publicidade incluída. Na prosa, no xornalismo,
este feito ten unha significación semellante ao que
significou na poesía a aparición de Cantares
Gallegos, recoñezámolo: xa o indicou así,
no lonxano 1974, don Xosé Filgueira Valverde.
Lembremos tamén o papel da tertulia da Comisión
de Monumentos, de don Marcelo Macías –o mestre
de don Ramón-, e os saberes e a biblioteca de Arturo
Vázquez Núñez (para Carlos Casares, un
factor decisivo na formación cultural dos futuros compoñentes
de Nós) e en poetas, narradores e historiadores
como Alberto García Ferreiro, Castor Elices, José
García Mosquera, Juan A. Saco y Arce, Benito Fernández
Alonso, Alfredo Nan de Allariz, Roque Pesqueira Crespo, Manuel
Lois Vázquez, entre moitos outros. Nacera xa, en 1850,
o Liceo Recreo ourensán, coa súa Academia de
Literatura e Ciencias, e o Orfeón Unión Orensana
e o Teatro Principal e os cafés La Unión, Victoria,
Royalti, O Moderno, a Bilbaína e o Gran Hotel Roma
e grandes xornais como os impulsados por Lamas ou o republicano
El Trabajo ou El Miño de acentos
liberais ou, xa en 1910, a voz católica de La Región.
Tal era o esplendor cultural da cidade ourensá no século
XIX e aínda habería que engadir novas tonalidades,
como os da paleta do pintor Ramón Parada Justel e os
seus soños míticos, e a creación en 1918
da Coral de Ruada, da man de Xavier Prado Lameiro, e o renacemento
da festa dos Maios e o rexurdir dun novo O Tío
Marcos d´a Portela coas primeiras Irmandades da
Fala e moitas outras aventuras que aquí non poden ser
citadas para non ser excesivos: pero, pensemos, ese era o
substrato cultural no que se forxou a Xeración Nós
e os seus epígonos, estas eran as bases sobre o que
se había cimentar o meirande edificio literario da
nosa contemporaneidade.
Os autores da Xeración Nós e Eduardo Blanco
Amor son dous conxuntos suficientes para crear de seu toda
unha literatura. Pero, ao redor deles, todo un longo ronsel
de poetas, narradores e artistas definiron un tempo
literario propio que se caracterizou pola apertura á
renovación estética e aos universos culturais
europeos. Velaí a xeración de La Centuria,
como a chamou Blanco Amor, e nomes tan egrexios, ao carón
dos mestres, como Manuel Luís Acuña, Manuel
García Paz, Roberto Blanco Torres, o primeiro Euxenio
Montes, Delgado Gurriarán, Xavier Bóveda, os
irmáns Augusto e Álvaro María Casas,
Xosé Lois Parente, Roberto Blanco Torres (desterrado
e casado na Peroxa), o inda moi mozo Celso Emilio Ferreiro,
etc. E artistas como Cándido Fernández Mazas,
Manuel Méndez, Xaime Prada e todos aqueles que se asomaron
á revista Nós e tamén ás
revistas literarias das vangardas desde Auria. Risco facía
os seus primeiros poemas futuristas, carteábase cos
escritores novos e daba consellos literarios e políticos
a Blanco Amor e a Manuel Antonio e todos eles veneraban con
fraternidade a Teixeira de Pascoaes, irmán da patria
portuguesa (velaí a ampla correspondencia entre todos
eles, recuperada por Isaac Estravís e Eloísa
Álvarez). Tiñan ao seu dispor as páxinas
culturais de La Región e de La Zarpa,
o Heraldo de Galicia e todas as revistas culturais
do momento en toda Galiza. Eles están tamén
detrás do primeiro Ateneo de Ourense (1936) e das primeiras
iniciativas para convocar a todos os escritores galegos do
momento arredor dunha asociación propia de autores
galegos, como estudou Antón Capelán.
Nin a guerra civil puido botar abaixo tanto entusiasmo, anque
o silencio imperase durante moito tempo e os escritores se
recluísen en revistas católicas ou na prensa
local, forzados a menudo a empregar o castelán ata
que pasase a treboada. Quedaron os mártires polo camiño
–Alexandre Bóveda, Ánxel Casal, Blanco
Torres, tantos colaboradores de Nós- pero a semente
dunha nova Galiza viva sobreviviu debaixo dos rescaldos e
as cinzas da barbarie. Simbolizamos en Otero Pedrayo a enerxía
do exilio interior, a conciencia de supervivencia da cultura
galega e ata a xenerosidade de recuperar para a cultura galega
o labor do vello amigo, don Vicente, enlixado dende 1936 en
tristes artigos de enxalzamento franquista. Pero lembremos
que Risco fai tertulia desde os anos 40 e 50 na cidade e con
el Otero e tantas xentes convocadas na casa de Cuevillas,
ou no Hotel Roma, ou na Marquesina, ou no Parque ou máis
tarde no Volter (derrubado pola incuria e a inxusta
desmemoria para vergoña de todos os ourensáns).
Lembremos que a esas tertulias acoden xentes novas, que descobren
neses anos a cultura galega da voz inda calada, silandeira,
de xentes como Manuel Luís Acuña: velaí
a Carlos Casares, a Carlos Vázquez, aos artistiñas
todos do Volter –Quessada, De Dios, Virxilio,
etc.-, ao propio Antón, fillo de don Vicente; por certo,
cousas do paradoxo, a maioría de esquerdas e antifranquistas.
E nace Posío, onde escribe Pura Vázquez,
que se asomara cos seus versos na primitiva La Zarpa,
incautada por Falanxe, e un novísimo José Ángel
Valente, logo unha das meirandes voces das letras castelás
de todos os tempos, e os irmáns Julio e José
Luís López Cid, e Antón Tovar, e o pintor
Prego de Oliver, e Matilde Lloria, valenciana integrada na
cultura de noso, Xosé Conde e Alberto Vilanova desde
América, e logo o berro civil e a poderosa autenticidade
do Celso Emilio Ferreiro, e voces aínda máis
novas como Xosé Luís Méndez Ferrín,
Xosé Fernández Ferreiro, Arturo Lezcano, entre
outros. E na prensa o exemplo ético do galeguismo civil
de Xesús Ferro Couselo, de “Ben-Cho-Shey”,
de Taboada Chivite, Xoaquín Lorenzo, Chamoso Lamas,
etc. E as homenaxes a Risco, pouco antes de morrer en 1963,
e a grandiosa despedida a Celso Emilio no Roma no 1966 e o
alento de Vieiros e Galicia Emigrante, chegadas
desde América co apoio de tantas firmas ourensás
e o esforzo do avogado ourensán Amadeo Varela.
Moitos destes autores estiveron vencellados, con Otero Pedrayo,
á cabeza, ao nacemento da Auriense nos anos 60 e logo
do Ateneo ourensán e de Abrente e a mostra de teatro
e de tantas asociacións culturais espalladas pola xeografía
provincial ourensá. Así sucederon as cousas:
o río segue a fluír, a tradición estaba
salvada entre os desastres da barbarie, ninguén podería
deter xa o cachón da recuperación da nosa identidade.
Calquera pequeno esforzo naqueles anos era un paso xigantesco
no labor cultural, porque, lembrade a Cuevillas, “calquera
labor en nome de Galiza, grande ou pequeno, duro ou levián,
será sempre sementeira”.
A historia cultural de Ourense entre os séculos XIX
e XX está, en boa medida, simbolizada nestes nomes.
Eles son o noso mellor orgullo. E as súas obras literarias,
tantas delas arredor da súa Auria natal. Só
queda tempo para unhas notas sobre as características
dese Ourense, universo literario. Subliñemos,
por exemplo, a súa preferencia cronolóxica polo
período que vai entre finais do século XIX e
1936, aínda máis desde 1911 a 1936: ese é
o tempo de moitas das grandes novelas ourensás, as
de Blanco Amor significadamente. A posguerra está presente
tamén en obras de Otero Pedrayo e os anos 60 nalgunhas
achegas de Antón Risco, Méndez Ferrín
ou de Bieito Iglesias, entre outros. Anotemos, ademais, todo
un subxénero de novelas aurienses inspiradas nos días
da guerra civil e a posterior represión criminal: Carlos
Casares, Fernández Ferreiro, Manuel Guede Oliva, Fernández
Naval, etc. Pero todos os tempos están presentes e
mesmo o Ourense de hoxe vive en novelas recén saídas
do forno como Baixo mínimos, de Diego Ameixeiras.
Ese río de versos e relatos que aboia desde vello,
nos moi lonxanos tempos medievais –velaí a Afonso
X o Sabio cantando “Así como eu bebería
bon viño de Ouréns...”- pervivirá,
é ben seguro, ao longo do presente século XXI.
O Ourense literario é tamén, básicamente,
o Ourense histórico, a cidade medieval que se mantivo
inalterable desde o século XII ata mediados do século
XIX, só con algunhas casas novas ou algunha grande
igrexa arredor do vello perímetro de orixes romanas.
Aí transcorren La Catedral y el niño,
A esmorga, Xente ao lonxe, Ilustrísima,
a oteriana La vocación de Adrián Silva
e tantas outras. Certo que os poetas ampliaron este marco
xeográfico, moi especialmente cos moitos versos adicados
ao Montealegre, ao río Miño e á Ponte
Vella, as Burgas e ao Posío, ao Cimiterio de San Francisco
e, sobre todo, ao engado dos pequenoscurrunchos da cidade:
a rúa do Olvido, a Praza do Trigo, a ermida do Portovello,
a rúa Juan de Austria, etc. Hai tamén outros
lugares de forte simbolismo: o Salto do Can para Pura e Dora
Vázquez, as terras de Oira e Velle en Fernández
Naval, o barrio da Ponte e a Chavasqueira en Bieito Iglesias,
etc.
Sorprende observar a continuidade dalgúns perfís
do mapa literario ourensán: lembremos que ao redor
das Burgas e do río Barbaña sitúanse
xa no século XIX, nas prosas de Lamas Carvajal os chamados
graxos da Burga, mozos de vivir desafiante e marxinal
que poboan tamén algunhas páxinas de Blanco
Amor e no mesmo Barbaña transcorre un dos grandes contos
ferrinianos, “O Suso”, en territorios ata hai
unhas décadas moi humildes cando non víctimas
dalgunha das enchentes que asolagaban as viñas e as
casas que tapizaban as beiras do río.
É tamén este Ourense literario unha cidade
moi plural nos seus rexistros estéticos e temáticos:
serviu o mesmo para crear unha gran novela satírica,
O porco de pé, de Vicente Risco, ou Os
europeos en Abrantes, que para soster a arquitectura
das novelas realistas-expresionistas de Blanco Amor ou mesmo
para asomarse aos territorios do marabilloso nalgúns
contos desa alfaia que é Os biosbardos. E
temos a novela da memoria, o relato dos tempos construídos
arredor da vella cidade, en Antón Risco (As metamorfoses
de Proteo) e en Otero Pedrayo, ou a novela de tese e
de ambientación histórica, tamén Otero
ou a Ilustrísima de Carlos Casares. Ou a beleza
inigualable das néboas asolagando un Ouréns
de fidalgos e cabaleiros franc-masónicos en Xeque
mate, de Méndez Ferrín: esa escrita ferriniana
que nos envolve na mellor melancolía de xinea oteriana.
E mesmo o espazo posible para unha novela lírica como
O bosque das antas, de Fernández Naval (tamén
novela da memoria), ou aínda o rexistro da novela policial,
con diversos intentos que van desde o Gumersindo Nespereira
de Miss Ourense de Bieito Iglesias ata a moi recente
novela xa citada de Diego Ameixeiras. E a novela da emigración,
ben sexa na experiencia americana (Bieito Iglesias) ou ben
sexa na volta dos mundos europeos, como en Cambio en tres,
de Carlos Casares, ou dos ourensáns, afiadores e serenos
e outras profesións humildes afincados na capital de
Madrid, como conta Fernández Ferreiro nalgunha das
súas novelas. Algúns destes espazos teñen
moito que contar aínda, cremos, velaí a experiencia
da emigración europea, tan pouco tratada nas nosas
letras, por non falar da posibilidade dunha sátira
de miserable e mediocre vida política do noso tempo:
¿e logo o provincianismo e a corrupción de hoxe
non merecen unha nova esculca na liña de O porco
de pé desde o noso tempo?
Un universo literario plural tamén no debuxo dos movementos
dos grandes grupos e clases sociais. Noutros traballos atendimos
este aspecto de vagar: a crítica despiadada, velaí
O Porco de pé, contra a pequena burguesía
comercial –ferreteiros, maioristas da alimentación-
que monopolizaba a vida política e o dominio social
(os famosos maragatos, que en realidade podían
ser navarros e vascos, asturianos, cataláns ou de toda
Castela); a denuncia da miseria moral e da ruína económica
da fidalguía, botada a perder cando se derruban os
foros e quedan os nosos fidalgos sen a súa base económica
fundamental (e tamén, cómo non, a peculiar visión
oteriana e mesmo a arela dunha fidalguía ideal, galeguista
e renovadora, literaturizada en varias das súas novelas
e relatos); o mundo do lumpenproletariado e da marxinalidade
–prostitución, delincuencia, os toliños
apartados do sistema- e da man de Blanco Amor, tras ofrecernos
esa obra mestra que é A esmorga, a visión
da construcción dunha conciencia proletaria, o erguerse
dun obreirismo anticlerical, republicano e socialista, sen
despreciar nunca as súas raíces agrarias (Xente
ao lonxe); o mundo eclesiástico presente en tantas
obras e de forma moi singular en Ilustrísima, de Carlos
Casares; mesmo a visión do campesiñado que era
nos inicios do século XX aínda unha realidade
manifesta nos arredores da cidade, da Alameda e a estrada
de Trives en adiante: a aldea estaba aí mesmo, só
había que andar pouco máis de cen metros, contaba
don Xoaquín Lorenzo, e don Vicente Risco ía
de paseo ata Velle con don Ricardo Outeiriño e con
outros amigos para ver as uvas colgando nas solainas das casas
dos paisanos, diso só hai unhas décadas anque
hoxe nos pareza un tempo perdido na lonxanía das brétemas
dunha memoria que xa non somos quen de recuperar como propia.
Isto é o Ourense: universo literario que
vostedes poderán evocar estes días. Se saben
escoitar, poderán aínda deterse na conversa
demorada de don Ramón Otero Pedrayo, no Espolón
da Praza Maior, coas pantasmas fidalgas daquel século
dezanove que el viviu como o seu tempo propio. E
oír a don Florentino Cuevillas cando esculcaba na voz
dos nosos máis loxanos antergos, porque el sabía
que aquel alento primixenio pervivía nas formas, nos
estilos, nos sentires dos homes e das mulleres de hoxe. E
camiñar con don Eduardo Blanco Amor, tantas veces rodeado
de mozos novos, fachendoso da súa inmensa valía
literaria, anque os seus paisanos non lla soubesen recoñecer
ou se obstinasen en negar a figura daquel señorito
ben vestido tan culto como ousado, liberal, republicano, galeguista,
refugado por tantas razóns políticas e morais
polos poderes e forzas vivas da época. Estas
sombras camiñan connosco, seguirán a vivir no
Ourense do século XXI e sabemos que, se toda literatura
se escribe sobre libros que xa foron escritos hai moito tempo,
Ourense goza das mellores condicións para que ese empeño
siga sendo fecundo e enriquecedor nos tempos vindeiros. Quizais
só haxa que saber escoitar, abrir os ollos, deixarse
levar polo engado das pequenas rúas e prazas, facer
da Memoria o templo indestructible da nosa resistencia.
Máis nada, moitas gracias.
|
|
