|
Cando
eu era pequeno, en tódalas casas había a tradición do presebe
de Nadal. A principios de decembro escollía o mellor recuncho
de casa e buscaba a mesa axeitada. Púñalle unhas saias, de
tela ou de papel. E na parede, pegaba unha cartolina de cor
azul mariño, con todo o firmamento debuxado. Xa abondaba,
todo estaba a punto para que, enriba da superficie dunha madeira,
repetise un ano máis a historia do nacemento de Xesús.
Non importaba
que o espacio fose limitado – nunca pasei do metro cadrado
-, nin me importaba que os camiños, as montañas
e os ríos acabasen bruscamente, ó borde do precipicio.
Tampouco lle daba importancia a que as figuras fosen as de
cada ano, salvando algunha nova adquisición; nin que
o material de traballo se reducise a papel de periódico,
á prata do chocolate, catro puñadas de area
e o musgo que todo o recubría. Podía montar
unha nova paisaxe, organizar outro despregue de personaxes
e experimentar formas arriscadas de facer voar o anxo por
riba da cova. Naquela
época, tamén había o costume dos dioramas,
que xa non era cousa dos pequenos, senón de pacientes
artesáns. Per había un día das Festas
no que eu ía ver a exposición. Era unha sala
escura e había que camiñar ás apalpadelas,
guiado tan só pola luz dos pequenos escenarios, unha
premonición dos futuros televisores. Cando me achegaba
a cada fiestra, descubría nela unha pequena historia,
unha ampliación magnificada dos detalles do meu presebe
doméstico. Unhas escenas me remitían ó
teatro dos famosos Pastorets ou, se o artesán se lucira
moito, á maxia do cine bíblico. A
porción de historia era moi escasa, nin creo que fose
moi decisiva para notar aquela emoción estética,
froito da habilidade do artista por saber transmitir sensación
de verdade. O meu traballo era forzar a vista dende tódolos
ángulos posibles; incluso polas fendas de atrás,
alí onde non había que ir a mirar. Perfecto.
Nunca necesitei que en aquelas minúsculas caixas houbese
máis do que había; tan só necesitaba
comprobar os elementos e topar cos seus límites para
gozar daquel anaco de vida. A
maxia dos presebes e os dioramas volvéronme á
memoria non hai moito, cando fun ver a película “Dogville”,
do danés Lars von Trier, o apóstolo do Dogma.
O defensor da naturalidade, a iluminación diúrna
e a cámara espontánea sáltase os propios
mandamentos para ambientar un novo drama nunha vila insinuado
enriba dun presebe rectangular, envolto de negra noite. As
rúas e as paredes das casas son unhas liñas
pintadas no chan, pero os personaxes compórtanse coma
se estivesen baixo cuberto. A historia avanza, brutal, sen
que o minimalismo do plató rebaixe a intensidade dunha
traxedia con connotacións clásicas.
Estas
referencias volvéronme á imaxinación
cando buscaba o xeito de introducir o meu espacio literario,
a vila que chamo Vinyes de Savall. Entón decateime
de que foi nun momento concreto, no que eu tamén optei
por organizar un escenario apto para convocar historias. Foi
a principios dos oitenta, cando xa me entrenara con dúas
novelas ambientadas en espacios reais, e de súpeto
fíxenme a pregunta: ¿que podo facer cunha ferramenta
tan formidable como a literatura? O
modelo de inspiración En
1982 dábase por superada a Transición política.
Acabaran as primeiras euforias que levaran a xente á
rúa, con toda clase de reivindicacións. Era
hora de facer funcionar a democracia posible, inda que fose
asumindo unha certa desilusión– a palabra que
de súpeto se puxo de moda. E neste clima anímico,
lembro que din unha ollada ó meu redor, nun xeito de
travelling cara as cousas que eran ou parecían ser.
E tamén, cara as cousas perdidas ou en vías
de extinción. O
meu entorno inmediato tiña, e ten, un nome concreto:
Cerdanyola del Vallès. Unha poboación situada
a dezaoito quilómetros do centro de Barcelona, cun
censo estable de catro mil habitantes nos anos corenta, e
que agora xa chega ós sesenta mil. Unha poboación
de predominio rural, cun modesto sector comercial, que dende
principios do século XX se vira escollida pola burguesía
barcelonina para convertela na plácida estación
veraneo. Tratábase de aproveitar a dispersión
dun termo que coa aglutinación do século anterior
deixara moitos espacios baleiros, aptos para encaixar espléndidas
torres e agradables paseos con árbores.
A vila
que eu coñecín con uso de razón respondía
a esta mestura de labregos, comerciantes e veraneantes. Entre
as colleitas e as idas e vidas dos señores, o paso
das estacións quedaba ben marcado. Claro que tamén
había outras marcas, como os ecos dunha guerra innomeada,
que un mal vento levara da memoria da xente e había
que adiviñalo entre silencios. Ata que a paisaxe inmóbil
da posguerra deu paso ós tímidos movementos
dos anos cincuenta, cando co espertar da economía os
industriais atoparon nela un espacio idóneo para instalar
as fábricas que tiñan que sacar á xente
da miseria, tanto a dos labregos que malvivían dunhas
colleitas sempre precarias como a de tanta xente xurdida de
infinidade de vilas da península que chegaban para
traballar nas fábricas e habitar os primeiros bloques
de pisos que romperían a horizontalidade da paisaxe.
Industrialización
e especulación inmobiliaria foron da man durante os
anos sesenta e boa parte dos setenta, ata que a crise do petróleo
marcou o primeiro toque de alerta e baixo as consignas de
austeridade o parque industrial foi pechando as ás,
preparándose para novas migracións, mentres
a xente se reciclaba para converterse en poboación
de servicios. Nace
o espacio imaxinario Así,
a miña antiga vila, hoxe cidade, non parou de transformarse,
sempre no camiño que vai da identidade ó anonimato;
da calma á axitación. Un espacio de cambios
que o interpelan a un. ¿Que podo facer cunha ferramenta
tan formidable como a literatura? Podería ter escrito
novela negra, comedias satíricas ou unha crónica
social fidedigna. Pero a resposta foi a concepción
dun novo espacio, dun presebe tan amplo e tan limitado como
me dictaba a imaxinación. E
o espacio adquiriu unha configuración e un nome: Vinyes
de Savall. Foi a forza de horas de camiñar polos lugares,
cada día menos recoñecibles. Foi gracias ó
estado de apertura que che fai cambiar a visión das
cousas asimiladas, porque nelas adiviñas dimensións
desapercibidas. E das visións puntuais pasas a unha
cartografía completa, a definición dun espacio
que nunca será como cho amosan os ollos de fóra.
Un espacio que só se alimentará de palabras.
Un espacio que irá crecendo ollando dentro de ti que
escribes, nun inesgotable xogo de coincidencias e distancias
respecto ó modelo orixinal. Máis
de vinte anos despois, o resultado é un lugar coas
coordenadas esenciais ben definidas, pero cuns baleiros físicos
que farían difícil a preparación dunha
guía turística. Non pasa nada, o único
que importa é dispor dun escenario dende o que contemplar
os cambios sociais e humanos do noso tempo. Un escenario,
e un grupo de personaxes, totalmente inventados, xurdidos
da íntima comuñón con tantas persoas
de carne e óso que vin pasar ou crecer cerca de min,
sen ter que ser fiel á súa biografía.
Porque, a diferencia do ensaísta, ó novelista
non lle cómpre supeditarse á realidade verificable.
O novelista
remove a realidade mediante outros procedementos. Unha simple
mirada humana é capaz de detectar os cambios, pero
a mirada literaria é a que indaga máis dentro
das súas motivacións e consecuencias. Sen dúbida,
toda transformación comporta máis alteracións
das que nos permite apreciar a vida cotiá. Cando as
bases sociais, económicas e políticas non teñen
nada que ver coas de uns anos atrás, significa que
algo cambiou na convivencia dos cidadáns, máis
aló da percepción diaria. Se
unha das funcións da literatura é poñer
en evidencia as entrañas dos cambios, o ano oitenta
e dous eu sentíame diante dun material extraordinario.
Para acabarme de convencer só precisaba percorrer os
lugares de antes cos lentes que lle proporciona a un a literatura
e que lle traducen a xeografía corrente a unha inédita.
Daquel paseo indiscriminado, tirei moitas imaxes que derivarían
en ficcións, pero hainas que as retiven de forma emblemática:
a de dous antigos falanxistas que pasean con bastón
e que paran a conversar no medio dunha paisaxe de campos ermos,
a medio urbanizar. ¿De que falaban? Nunca o souben,
por suposto, pero eu cargueinos dunha forte nostalxia, con
doses de rabia, polas moitas cousas escapadas das mans, mentres
eles se me convertían no cebo de moitas historias e
dentro de min os versos de Miquel Martí i Pol cobraban
novas significacións: Sempre
l’home retorna als orígens i arrenca
del fosc del pensament l’arrel de la desfeta
i emprèn, tossut i astut, la percaça d’allò
que no li és donat pel foc i per l’angoixa.
[Sempre
o home retorna ás orixes e arrinca
da escuridade do pensamento a raíz da desfeita
e emprende, testán e astuto, a procura daquilo
que non lle é dado polo fogo e a angustia.]
Nacen
as historias Así,
o peso das historias non o vivimos directamente, pero que
están condicionando o noso presente, foi o punto de
partida de Vent de memòria, a primeira novela
coa que exploraría o mapa de Vinyes de Savall. Era
unha historia de vellos enfrontamentos entre amos e labregos,
de antes da guerra, que de súpeto revive entre un home
e unha muller que sufriron as consecuencias invisibles. O
argumento arrinca do reencontro casual entre o exiliado político
que acaba de ter un accidente de coche na autopista e a filla
do cacique local, separada e en momentos de crise; ámbolos
dous cunhas vellas hostilidades de xuventude pouco claras.
El terá que decatarse de que foi parar á súa
antiga vila por pequenos indicios nunha paisaxe totalmente
desfigurada. E o clima tórrido dun verán de
incendios nos bosques de Vinyes facilitará que os dous
vaian ó fondo do misterio, ata esclarecer un crime
encuberto durante a guerra civil e que, sen sabelo, lles afecta.
Sen embargo, teño que recoñecer que a intriga
dramática era só o pretexto para formular aquela
vella loita entre Eros e Tánatos e reflexionar sobre
o peso das raíces familiares no mundo cambiante de
hoxe. Despois
desta primeira incursión en Vinyes de Savall, as súas
posibilidades parecíanme máis grandes que antes
e situei alí outros argumentos. Ou se cadran eran as
miñas ganas de continuar investigando un territorio
que me abría novas fiestras á literatura, unha
escusa para poñer a proba as relacións entre
presente e pasado. Por
este camiño aparecer a figura de Pau Benavent, fillo
de terratenentes, que ós vinte anos quere ser pintor,
foxe a París e introdúcese na bohemia do ano
trinta, ata que é obrigado a ser prudente, volver a
casa, facer de avogado e apuntarse a unha vida familiar que
virá condicionada pola guerra civil. O matrimonio deste
avogado soso, e un pouco tolo, cunha antiga criada andaluza
que non será casual, senón un reflexo da diversidade
do século, cando coexisten, en Vinyes de Savall e por
todo o país, todo tipo de opcións vitais. Este
é o inicio de Els colors de l’aigua,
pedra angular do ciclo literario que se completará
con catro novelas máis, centradas nos estilos de vida
dos fillos Benavent Frías. O conxunto non se limitará
a presentar unha sociedade endogámica, recluída
no presebe de Vinyes, senón que mostrará cómo
a súa xente se implica con outras realidades, sociais
e xeográficas. A
novela segue linealmente a evolución da familia, formalizada
co casamento do abril do trinta e nove, e que se completa
con catro fillas e un fillo. Pau, fiel á condición
de avogado e co pensamento na pintura, favorecerá os
procesos de cambio no seo da familia, mentres que a súa
muller Lola procurará ser factor de estabilidade dentro
do fráxil equilibrio. Cada un dos fillos asumirá
unha actitude diferente á hora de facerse un lugar
no mundo. Entre tanto, o texto avanza a galope de cabalo,
en diversos frontes argumentais, revisando aspectos como o
impacto da inmigración andaluza en Cataluña;
a fin da vida rural; o proceso de crecemento industrial ata
os inicios da súa decadencia; o mundo da arte, co contrapunto
de Dalí, como artista que si que exerceu. E incluso
o mundo do cine, coa fugaz aparición de Ava Gardner.
Completar
un ciclo As
outras novelas do ciclo están pensadas dende unha estratexia
moi distinta, xa que pretenden centrarse e afondar na personalidade
e no contexto de cada un dos fillos. Son novelas de máis
metabolismo interior e, á vez, cunha maior presencia
do mundo fóra do microcosmos de Vinyes de Savall. Así,
La nit vermella (1989) ocúpase de Carolina,
a segunda filla do matrimonio, a que asome con máis
naturalidade a condición burguesa e casa cun directivo
da fábrica de electrodomésticos crecida ó
pe de Can Benavent. O desencadeante da acción é
unha noite de San Xoán, cando un grupo de amigos pasan
a festa nunha casa no medio do bosque e hai un intento de
asasinato que delatará as tensións latentes
entre eles. A novela aposta por analizar os mecanismos que
moven as relacións humanas e as tensións nun
grupo de vellos amigos atrapados polos convencionalismos da
burguesía e o entramado económico.
Pero as
xeografías imaxinarias tamén saturan o autor
que as crea e poden converterse nunha hipoteca difícil
de manter. Se cadra para distanciarme dun mundo que eu mesmo
creara con absoluta liberdade, tiven a necesidade dar longas
vacacións ós Benavent. Entretranto – con
iso acababa de xustificarme a excedencia – eles adicaríanse
a vivir todo o que precisasen durante o resto do século
XX e eu podería reatopalos cargados de novas experiencias.
E eu desintoxicaríame con outros temas, con outras
xeografías máis ou menos reais. Mediante
este procedemento, a finais dos noventa recuperei a Maridol
Benaven, a filla maior, de carácter seco e pouco convencional,
cando xa consolidara a súa carreira teatral, despois
de que en 1985 – cando acaba Els colors de l’aigua
– recibe a oferta dun vello amigo que é director
de teatro. En El balancí negre, ela xa está
totalmente retirada da escena e recluída nunha masía
do Empordà, cando unha tentadora oferta de retorno
ó teatro lle cuestiona a súa relación
persoal co amigo, xa defunto, a propiedade sobre a creación
artística e un xeito de vivir en eterno equilibrio
entre o desexo e a espera. Entretanto,
chegara o século XXI e pola miña parte decidira
ocuparme das peripecias dos Benavent só ata o ano 2000.
Era, pois, o momento de achegarme a Marina, a cuarta filla,
de carácter pacífico, moi ben conectada coas
investigacións alternativas, baseadas na espiritualidade
de Oriente. Groc d’Índia, de inmediata aparición,
sitúa a acción entre o último día
do 1999 e o primeiro de 2000, cando a muller viaxa a Vinyes
de Savall a unha masía do Solsonès para asistir
ó enterro do que fora o seu compañeiro durante
18 anos e con quen compartira un piso comunitario, un proxecto
cooperativo rural, unha viaxe decisiva á India e o
intento dunha nova estabilidade a Vinyes de Savall, onde ela
crea un centro de ioga. Ata que o 1989 a parella se separa,
xusto “cando tantos muros e réximes caían
na vella Europa”. A novela presenta unha trama intimista
que ten que permitir que a protagonista liquide vellas contas
cunha xente que fixera bandeira da sinceridade, pero que se
agochaba cartas na manga. Nestes
momentos o ciclo da saga Benavent aínda está
pendente de pechar. Ou máis ben dito, estouno pechando
cunha última novela, que se titulará El
punt blanc de l’horitzó e amosará
cómo viviron Berta – a filla terceira –
e Àngel – o cuarto fillo e único neno.
Ela é a activista sindical dos anos sesenta que tivo
que fuxir para esquivar a prisión e que coa instauración
da democracia refixo a súa vida en Madrid, como avogada
e parlamentaria. El, dunha xeración que cre máis
na imaxe ca na palabra, creceu como un atento espectador dos
cambios e dedicouse á fotografía, para acabar
especializándose como reporteiro de conflictos bélicos.
A novela iníciase a primavera do 2000, cando Àngel
cae víctima dunha mina antipersoa en Kosovo e a irmá
Berta, acompañada de Daniel, o fillo que ela abandonou
de pequeno, vai a Pristina para encargarse del. A confrontación
dos mundos dos dous irmáns irá acompañada
doutro dilema neurálxico: qué ten que facer
Daniel con Can Benavent, a casa que lle correspondeu por herdanza
e da cal é o único habitante actual.
Espellos
da condición humana Este
é o abano de historias que quedarán asociadas
a Vinyes de Savall, un espacio que intuín hai 22 anos
e que decidín converter no meu presebe particular para
situar nel unhas cantas dogvilles. Agora, cando penso naqueles
paseos pola Cerdanyola do ano oitenta e dous, non acabo de
crerme que o embrión de Vinyes puidese conter tantas
historias. Pero, entre outras capacidades, a literatura é
unha inmensa boneca rusa. Agora
ben, máis aló de tantas peripecias dramáticas,
poderíaseme preguntar: ¿por que falar de Vinyes,
e non de Cerdanyola? Entón tería que responder
que nunca pretendín facer unha crónica costumista
nin de carácter histórico. Nin sequera contar
a historia de ninguén en concreto. Engadoume máis
o sentido da historia colectiva, o po do noso tempo. Non me
interesou tanto a anécdota puntual como o seu poder
de converterse en categoría universal, cando os feitos
narrativos provocan identificacións tanto nos que viviron
nunhas coordenadas semellantes como nos de outras latitudes.
Para min, este é o gran privilexio da literatura, que
ten licencia para crear lugares imaxinarios, só coa
condición de que o autor saiba tirarlle bo rendemento.
Por descontado,
non se trata de ningún invento persoal. Só procurei
aplicalo libremente e coa intención de reflectir nel
un panorama de cambios. Ó final de todo, haberá
un ciclo novelístico que abrangue máis de vinte
anos de traballo, coas lóxicas variacións da
perspectiva narrativa e de visión humana por parte
do autor. Con todo, as seis novelas que se ocuparán
de Vinyes de Savall terán os ingredientes indispensables
de toda ficción: Tempo, Espacio e Persoa. Se á
parte de servir de espello ós compañeiros de
xeración, os seus argumentos conseguen interesar a
xente doutras latitudes, terei conseguido o que buscamos todos
os que escribimos: facer pensar sobre a condición humana.
|
|
