XAN FRAGA RODRÍGUEZ: EMIGRACIÓN E HISTORIA CONTEMPORÁNEA GALIZA-CUBA

 

 

1. FACTORES DA EXPULSIÓN

 

O fenómeno migratorio galego tivo unha época de emigración masiva: de 1880 a 1930.

Hai que poñé-lo en relación cun contexto histórico de expansión do sistema capitalista a nivel mundial, de internacionalización da economia (ligada á segunda revolución industrial), de competéncia das grandes poténcias polos mercados (colonización, imperialismo) e polas inversións exteriores.

 

a)      CAUSAS ECONÓMICAS

 

Segundo o profesor Meijide Pardo, “a miséria  foi sempre o axente motor número un da emigración”. As causas desta son para el as seguintes :

 

-Inxusta acumulación da propriedade da terra, co abuso dos foros.

-O caciquismo.

-A pesada carga de rendas e tributos.

-As contínuas levas para as armas.

-A grande proporción de terras incultas.

-O marasmo da industria e outras fontes de riqueza.

-A dispersión xeográfica da povoación rural e o seu forte individualismo.

-O contínuo abandono dos intereses materiais de Galiza por parte do poder central.

 

Se no século XVIII Galiza perde méio millón de habitantes nunha emigración cuxos destinos principais foron Castela, Andalucia e Portugal, nos séculos XIX e XX o fenómeno migratório será ainda máis importante, convertendo-se en masiva e dirixida a América e Europa (no XIX emigra o 20% da povoación).

 

b)    PRESIÓN DEMOGRÁFICA

 

Existia unha densidade de povoación alta en proporción a uns teóricos recursos disponíbeis, o cal favoreceria a emigración. Sen desprezar este aspecto, illadamente analisado non explica o fenómeno migratório.

 

c)       TAMAÑO FAMILIAR, SISTEMA SUCESÓRIO

 

O sistema sucesório familiar e as normas de residéncia posmatrimonial son diferentes nas distintas zonas da Galiza. En xeral, existia un tipo de familia troncal que  primaba a conservación do patrimonio familiar a través da repartición preferencial a favor de un dos herdeiros.

Rodríguez Galdo define tres tipos de reparto hereditário: a mellora forte, máis propria do interior; a mellora débil, da Galiza litoral, consistente en deixar-lle ao mellorado a casa e algunhas terras que non son a maioría da explotación; e a partilla igualitária, predominante en zonas da provincia de Ourense.

 Segundo Pertego Saavedra, a longa tutela dos pais sobre os fillos solteiros, ou do mellorado sobre os seus irmáns criaba unha dependencia, pola xerarquización dentro da

familia, que só se podia rachar cun ofício ou coa emigración.

 

d)      SERVIZO MILITAR

 

A fuxida do servizo militar tivo varias razóns:

 

-O risco físico diante das diversas guerras (Carlistas, Africa).

-A excesiva duración (7-8 anos).

-A idade de entrada (17 anos).

-A escaseza de recursos para pagar o “librarse” do servicio militar, etc. (O servizo militar obrigatório, creado en 1835, foi un lucrativo negócio).

 

Existe unha grande relación entre prófugos e emigrantes.

 

e)       CAUSAS CONXUNTURAIS

 

-A grave crise de 1853, neste ano aparece unha Real Orde que legalizaba a emigración

-As pragas de “oidium” de 1850-60 nalgunhas comarcas vitícolas, ou do “mildium” no 1886-87, favoreceron o éxodo.

-O fundimento dos prezos e a caída das exportacións da carne galega a finais do século XIX debido á competéncia da carne francesa nos mercados peninsulares, e á de EE.UU., Arxentina e Uruguai nos de Inglaterra. (Polos escasos ou nulos cámbios nas dimensións das explotacións, nas melloras técnicas, na produtividade, na tardia incorporación do ferrocarril, ou na estrutura da propriedade da terra).

-A caída da metalúrxia, tanto polo peche, na segunda metade do século XIX, das ferrarias tradicionais, como polo peche definitivo dos altos fornos de Sargadelos (1875).

 

Apesar do auxe do sector conserveiro e gandeiro, os dous máis dinámicos a finais do século XIX, estes non provocaron as transformacións suficientes como para promover un crecimento económico articulado da economia galega.

 

2. FACTORES DE ATRACCIÓN E MECANISMOS POSIBILITADORES

 

Ainda que os factores de atracción da emigración non son homoxéneos para todos os países receptores, podemos indicar alguns deles:

 

a)       Eran países novos con grandes extensións de terra para cultivar e colonizar.

b)       Con baixas densidades de povoación e alta necesidade de man de obra, sobretodo a partir da crise do sistema escravista en Cuba e Brasil.

c)       Practican unha política inmigratoria povoacionista.

d)       Ofrecen teóricas posibilidades de mobilidade e ascenso social.

e)       Priman no seu comércio a exportación de produtos  agroalimentarios (azúcar, café, trigo...).

 

Seguindo a Vázquez González imos ver alguns dos mecanismos que fan posíbel a emigración en masa:

 

a)       A lexislación tanto do país emisor como receptor (ainda que a emigración clandestina foi moi importante).

b)       Redes de recrutamento: os ganchos. Existia unha tupida rede de captación de emigrantes, estaban ao servizo das compañias navieiras ou dos contratadores americanos dos que recibian unha comisión, adicaban-se a “enxalzar” a emigración e o país de destino.

c)       Proximidade dos portos. Non só como lugares de saída, senón tamén como propiciadores dun “clima”, dun ambiente migratório. Os portos galegos da época especializaron-se segundo os destinos. Asi polo da Coruña saían os emigrantes sobre todo para Cuba e polos de Vigo e Vilagarcia para Brasil, Arxentina e Uruguai.

d)       A propaganda e as cadeas familiares. A prensa xogou un papel propagandístico importante. Están documentadas (G. Luca de Tena) as moitas relacións dos seus Consellos de Administración coas compañias de transporte, que fináncian cos seus anúncios dita prensa.

     Os próprios emigrantes, os indianos, actuaron como factor de imitación. Isto conecta con  outro elemento como é o da tradición migratória.

e)       O transporte e a financiación. O primeiro era pagado despois de vender ou hipotecar as suas pequenas propriedades, ou ben, polos contratadores americanos, tanto públicos como privados. O transporte tivo duas etapas: mediante buques de vela, até 1870, caracterizado pola sua lentitude e inseguridade, e mediante barcos de vapor, mellorando as condicións da viaxe.

 

3.VOLUME, ETAPAS, DESTINOS E CARACTERÍSTICAS

 

Alguns autores calculan que a emigración galega dos séculos XIX e XX chegaria aos 2´5 millóns contabilizando tanto a emigración transoceánica como a europea.

Obviamente as características deste éxodo non foron iguais segundo as etapas e destinos, ainda que, resumindo, podemos dar o perfil do emigrante: varón, xoven, pequeno campesiño cun baixo nivel de instrución.

Dentro da emigración galega dos séculos XIX e XX distinguen-se duas etapas: 1ª) 1850-1930: con destino a América; 2ª): 1946-1975: con dous ciclos, un americano, desde 1946 a 1960, continuador da etapa anterior, pero cun volume menor; e un ciclo europeu, desde 1960 até a crise de 1973.

 

4.       GALIZA-CUBA: COMÉRCIO E ESCRAVITUDE

 

Á parte de dados anecdóticos como que fose o galego Sebastián de Ocampo quen circunvalou a illa de Cuba en 1508, descobrindo os portos de Carenas (A Habana) e Jagua (Cienfuegos), a realidade foi que até o século XVIII a participación galega nos contactos americanos foi cuantitativamente escasa.

Para o período 1794-96 xa se cifraba nun 11´2% a participación galega en América.

De grande transcendéncia nas relacións entre Galiza e América será o estabelecimento dos Correos Marítimos en 1764 entre A Coruña –A Habana. En 1967 amplia-se a rota a Bos Aires. A función primordial dos Correos era conducir con regularidade a correspondéncia, tanto oficial como privada, entre a metrópole e as suas colónias, pero a isto hai que engadir o transporte de viaxeiros e de mercadorias.

Tendo en conta que o comércio intercolonial estivo proibido até 1776 e o libre comércio data de 1778, cobrou grande importáncia o comércio triangular Habana-Coruña-Bos Aires dos Correos Marítimos. Da Habana viña sobretodo azúcar branco e tabaco (criara-se en 1804 a Fábrica de Tabacos da Coruña); da Coruña saían sobretodo tecidos, caldos, ferro, fariña e material de construción. Posteriormente por diversas cáusas (guerra con Inglaterra, coa Franza revolucionária, independéncia das colónias, incapacidade dos comerciantes galegos diante das novas circunstancias do libre comércio) interrompeu-se o comércio con América provocando unha grave crise que os comerciantes galegos intentaron solucionar con medidas excepcionais: participación na trata de negros e no contrabando de mercadorias estranxeiras en Galiza.

Para entender a participación galega na introdución de escravos en Cuba hai que ter en conta as características da agricultura de plantación con alto componente exportador. O incremento da demanda de azúcar en Europa coincide co colapso da produción en Haiti, primeiro país produtor de azúcar, pero desde a rebelión dos escravos negros, 1784-1804, que propiciou a independéncia da nova República negra (Dessalines), Cuba viu-se favorecida por unha emigración branca de técnicos, e tamén de capital, que estimulou a ampliación do espazo cultivado para o azúcar. Deste xeito,  a Illa pasa do posto undécimo en 1760 ao primeiro a principios do XIX.

Este tipo de economia baseada fundamentalmente na man de obra escrava é a que nos permitirá entender o porqué da non incorporación de Cuba ao proceso independentista das colónias españolas, pero tamén a causa da emigración galega no XIX até que entra en crise ese sistema escravista. A partir de 1789 estabelece-se o libre tráfico de escravos, e neste, tanto no legal como no clandestino participarán empresários galegos, especialmente comerciantes coruñeses. A alta rendabilidade no tráfico negreiro, até o 68% no período 1846-1868, con prezos médios por escravo de 305 pesos, explica o interese dos fidalgos galegos e , sobretodo, dos comerciantes por este negócio. Pero o tráfico de escravos comeza a ser cuestionado. Os abolicionistas realizan campañas de oposición. En Gran Betaña proíbe-se en 1807; en EE.UU., en 1808. No ano 1863 A. Lincoln declara abolida a escravitude. Desde este momento a escravitude continua existindo pero clandestinamente. Isto dará lugar a un encarecimento do transporte, da distribución, ao pago de comisións por subornos, etc., supoñendo un aumento do prezo final do escravo, que á sua vez repercute na alza do prezo do azúcar. (Apesar destes condicionantes, entre 1820 e 1873, introduce-se en Cuba méio millón de escravos). Todos estes feitos son os que axudan a comprender tanto as loitas independentistas (1868-1878) como tamén a progresiva substitución da forza de traballo escrava por traballadores asalariados, procedentes da emigración masiva á illa caribeña.

Os emigrantes galegos eran moitas veces explotados por outros galegos donos de inxénios azucareiros e pasaron a traballar na construción de ferrocarris (Cienfuegos, Trinidad), nos cafetais, nos mesmos inxénios azucareiros, etc., nunhas condicións infra-humanas até o ponto de moitos teren morto polas deficiéncias sanitárias, hixiénicas e alimentícias. Estas mesmas condicións provocaron, noutros casos, a deserción, a fuxida destes traballadores convertendo-se en auténticos “cimarróns”. Temos pois xa, como afirma Roberto Mesa, xunto ao escravo negro o escravo galego. Cando esta situación se deu a coñecer publicamente ergueron-se moitas voces denunciando-a  e o asunto chegou ás Cortes Españolas. O caso rematou coa condena moral de Urbano Feijoo quen decretou a liberdade dos emigrantes galegos, debido, en parte, á presión dos facendados cubanos, que tiñan intereses na introdución de culis chineses, e do novo Capitán Xeneral Gutiérrez de la Concha, ligado con aqueles.

 

5. EMIGRACIÓN GALEGA A CUBA: VOLUME E CARACTERÍSTICAS

 

Para entender a emigración galega a Cuba a partir de mediados do século XIX desde o lado cubano, hai que ter en conta tres elementos fundamentais:

1)       Marco xurídico-político: Cuba, como colónia española, entra nun proceso de crise debido ás loitas independentistas (1868-1878) que culminan nos anos 1895-98 e que poñen fin ao domínio colonial español.

2)       A crise do sistema escravista  que levará ao “branqueo” da povoación.

3)       A dependencia económica de Cuba, cada vez maior, a respeito de EE.UU. e do monocultivo azucareiro.

O altísimo e continuado crecimento da povoación cubana vén dado, sobretodo, polo aporte da imigración. A povoación cubana é o resultado de distintos aportes ao longo dos tres últimos séculos. Entre eles destaca o componente africano; seguido do europeu, especialmente canários, galegos e asturianos; o asiático, culis chineses; e, en menor medida, o americano, iucatecos, xamaicanos e haitianos.

A principios do XIX, entre 1800 e 1835, houbo unha baixa participación galega na emigración a Cuba, un 2´7%. As illas Canárias, cunha tradición migrátoria que se remonta xa ao século XVI, situaban-se no primeiro posto, seguidas de Cataluña e Asturias.

En cámbio, a meados do XIX, o peso de Galiza aumentou espectacularmente, situando-se no 10´2%.

Un elemento destacábel desa emigración galega a Cuba, á parte do alto índice de varóns e de solteiros, é a alta taxa de urbanización, de residéncia nas cidades, máis concretamente na Habana.

Con posterioridade á guerra dos 10 anos (1868-1878), que paralisou a emigración, reanuda-se esta despois da abolición da escravitude (en 1886 definitivamente) cunha porcentaxe alta de traballadores temporeiros necesários para a zafra azucareira. Paradoxalmente, o proceso independentista de 1898, coa anexión de Cuba a EE.UU. (1898-1902), e a constitución de Cuba como República independente en 1902, non só non terminou coa emigración, senón que se refixo e acadou cotas maiores. Non cabe dúbida de que as cláusulas do Tratado de Paz de París (1898) entre España e EE.UU., asinadas polo galego Montero Ríos, facilitaron tanto a permanéncia dos residentes españois na illa como a conservación da sua nacionalidade, bens e património, facilitando a continuación da emigración. Asi, en 1900 Galiza xa estaba á cabeza dos emigrantes españois en Cuba co 25´56%. En 1915 os galegos eran o 40% da poboación procedente do Estado español. En 1931, segundo o censo cubano, habia 652.449 cidadáns españois residentes en Cuba, dos cales o 37% (231.416) era de orixe galega.

As necesidades de reconstrución da pós-guerra e as fortes inversións de EE.UU. favoreceron un crecimento económico, ainda que dependente, neocolonial, especialmente no período 1900-1920, que coincide coa época das “vacas gordas”, da “danza dos millóns”. A partir de aquí comeza unha forte recesión coa caída espectacular dos prezos do azúcar. Politicamente esta situación levará á ditadura de Machado e enlaza coa crise mundial do 29. Isto traducirá-se a nível de emigración nun deterioro das condicións de vida dos traballadores, no paro e mesmo na repatriación forzosa (1933) dos estranxeiros sen emprego nen recursos. Neste ano de 1933 dita-se a Lei de Nacionalización do Traballo, que establecia a obrigatoriedade de todas as empresas de reservar polo menos un 50% de contratos para traballadores cubanos.

A crise de 1933 pon o ponto e final de Cuba como país de imigración masiva.

 

ACTIVIDADES ECONÓMICAS

 

Unha vez chegado a Cuba, cal era a situación do emigrante?

Podian pasar fundamentalmente duas cousas: 1) Entrar sen problemas no país, para o cal o emigrante necesitaba alguns requisitos como ter unha cantidade determinada de cartos, ser sócio dalgunha entidade ( exemplo do Centro Galego), ser reclamado por algunha familia que o acollese. 2) Se o anterior non sucedia, o recentemente chegado pasaba á Triscornia, un campamento de imigración, onde debian agardar a que alguén lle oferecese traballo.

Os emigrantes galegos en Cuba acadan unha taxa de actividade altísima que supera o 90%. As súas actividades económicas abarcan practicamente todos os sectores: os traballos nas minas de cobre e níquel, nos cafetais, no carbón, no sector tabaqueiro (cultivo e manufactura), nos ferrocarris, nos portos, na indústria, nos inxénios azucareiros...pero especialmente os emigrantes galegos traballan como “bodegueiros”, isto é, rexentan tendas de ultramarinos.Outro sector tamén preferido polo emigrante galego en Cuba foi o mariñeiro, que tan ben reflicte Neira Vilas no seu libro Galegos no Golfo de México.

Outros como Ánxel Castro –pai de Fidel e Raúl Castro-, que foran como soldados á guerra de Cuba (1895-98), con posterioridade á sua independencia, permaneceron no país e conseguen facer un mediano capital.

Un sector minoritário ocupará postos importantes en fábricas de tabaco (Antonio Villaamil, Florentino Valdés ou Pedro Muruais). Antonio Álvarez Ínsua responsabiliza-se en Matanzas dun inxénio azucareiro. Hai tamén casos de magnates da construción (Fernando Blanco de Lema), dos negocios bancarios (Garcia Barbón ou López Rodríguez, “O Pote”, quen controlou tamén varios inxénios, foi fundador da maior libraría de Cuba, “Moderna Poesía”,  e foi o principal financeiro de José Miguel Gómez nas eleicións de 1908), xoieiros (Manuel Hierro, amigo de Curros Enríquez e avó de Lilia Esteban, dona de Alejo Carpentier).

 

ASOCIACIONISMO E MUTUALISMO

 

Afirma o profesor Barreiro Fernández que “na base do asociacionismo galego emigrante está a conciéncia da sua precariedade ante a dura realidade que ten diante e o instinto de conservación ante o muro dunha sociedade distinta”.

 

En Cuba, o asociacionismo galego ten a sua pré-historia naSanta Hermandad de Santiago el Mayor de los Naturales y Originarios del Reino de Galicia” (1804). Pero máis transcendencia terá o nacemento no ano 1871 daSociedade de Beneficencia de Naturales de Galicia”, a máis antiga de América. O seu obxectivo principal era o mutualismo, é dicer, protexer e proporcionar socorro aos asociados, especialmente na asisténcia médica. Contou cun órgao de expresión que se chamaba “Vida Gallega” no que se publicaron poesias de Curros, Rosalia, Pondal, Cabanillas, García Lorca...Non esquezamos que Follas Novas, editado en Cuba en 1880, ainda que impreso en Madrid, adicou-no Rosalia de Castro a esta sociedade benéfica. Ao pouco de fundar-se “Naturales de Galicia”, nace na Habana no ano 1872 o orfeón “Ecos de Galicia”.

O 8 de Marzo de 1878 comezou a publicar-se, baixo a dirección do estradense Waldo Álvarez Ínsua, a revista semanal “El Eco de Galicia”, a primeira publicación galega de América. Desde as súas páxinas, Álvarez Ínsua lanza a idea de criar un Centro Galego que nacerá un mes máis tarde. Esta entidade foi non unha sociedade de reunión, de protección, de asisténcia sanitaria, senón tamén de instrución, dotada con biblioteca e escola de adultos, entre as que destaca o plantel Concepción Arenal onde estudaron xentes como Enrique Líster ou Laxeiro. O Centro Galego subsidiou actividades culturais en Galiza como o nacimento da Academia Galega, a Historia de Galicia de Murguía, o Hino Galego  e sufragou os gastos dos monumentos de Curros Enríquez, Pastor Díaz, ou Pascual Veiga na Galiza. Esta mesma entidade prestou axuda a Rosalia de Castro e ás suas fillas. Como afirma Francisco Rodríguez, “no proceso de glorificación e reivindicación da poeta, con posterioridade á sua morte, o papel fundamental foi xogado pola emigración cubana, concretamente polo Centro Galego da Habana”, entidade que tamén financiou o seu mausoleo en Santo Domingos de Bonaval.



Escudo galego no interior do antigo Centro Galego
.

 

A forza que lle deron os seus sócios, 64.000 no 1920, con várias delegacións por toda a Illa, permitiron-lle comprar o Teatro Nacional (Tacón), ter unha Caixa de Aforros própria, un sanatório (La Benéfica) e a construción da sua sede no antedito teatro (hoxe García Lorca).

A importáncia do Centro Galego deu lugar a moitas loitas políticas e ideolóxicas polo seu control. Inclusive as própias autoridades cubanas consideraron esta entidade como un poderoso empório co que debian manter boas relacións, como o demostra, o feito de que o primeiro Presidente da Cuba independente, Tomás Estrada Palma, acudise co governo en pleno á sua sede o mesmo dia da toma de posesión.

 

 

Outras entidades a destacar son “Naturales de Ortigueira” (1928), “Hijas de Galicia”, entidade que naceu en 1917 cun carácter de reivindicación feminina pois propón a asisténcia sanitária tamén para as mulleres, que no Centro Galego lles estaba vetada. Para esta finalidade as asociadas adquiren a casa de saúde Concepción Arenal en 1924. “Unión Mugardesa de Beneficencia y Recreo”, “Hijos de Fene, de Ribadavia, Corcubión, etc.

 

 

EMIGRACIÓN E GALEGUISMO

 

Os emigrantes galegos en América, e tamén os exiliados, xogaron un papel importantísimo na história da recuperación nacional de Galiza. Cuba tivo un peso específico en diversas iniciativas políticas e culturais de grande importáncia para Galiza.

Asi mesmo poderíamos seguir en Cuba a evolución de boa parte do galeguismonas suas etapas de rexionalismo, Irmandades da Fala, nacionalismo, arredismo-, como tamén do movimento agrarista. Desde o rexionalismo de Alexandre Chao, editor que promoveraLa Oliva”, 1856-56, e “El Miño”, 1857-69, e que en Cuba creou a importante editorial “La Propaganda Literaria”, chega-se  a Álvarez Ínsua, alma máter do Centro Galego, quen escrebeu o limiar do folleto El Regionalismo de Murguia,  que contiña unha carta  aberta-epílogo con 1.200 sinaturas de emigrantes no seu apoio.


                       Carnets Centro Galego

 

O Centro Galego subvencionará os dous primeiros tomos da Historia de Galicia do mesmo Murguia. Para este, o Centro Galego era unha mostra do poder galego como nación. Por iso nun artigo publicado en “La patria gallega”, o seu autor fala de Centro Galego como “unha mostra do noso poder como nación e do noso provincialismo como fillos de Galicia”. (Citado por Núñez Seixas)

Foi tamén na Habana onde se forxou o nacimento da Académia Galega. Nesta iniciativa xogan un papel fundamental Curros Enríquez e o ferrolán Fontenla Leal. Os dous, no ano 1905, constituen a Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega. Segundo Barreiro Fernández, Murguia publicara en “La Temporada” de Mondariz, o dia 18 de Setembro de 1904 un artigo sobre a necesidade da formación dun dicciónário da língua galega e, portanto, dunha Académia. Este artigo chegaria a Cuba e nos ambientes galeguistas liderados por Curros e Fontenla Leal retomarian a idea. Ao pouco tempo naceria na Coruña, Setembro de 1905, a Academia, sendo Manuel Murguía o seu primeiro Presidente ate 1923, ano da súa morte. Entre os primeiros académicos ilustres figuraban galegos residentes en Cuba como D. Ramón Armada Teixeiro, Manuel Lugris Freire ou Floréncio Vaamonde Lores.

 

De Fontenla Leal (Ferrol 1865- A Habana 1919), litógrafo, debemos comentar, para ser xustos, algo máis, pois como di Villar Ponte (o creador das Irmandades da Fala), foi un home humilde, autodidacta, dunha galeguidade exemplar ao que se deben várias iniciativas, ademais da xa citada Académia Galega. A el debe-se tamén a idea da criación do Hino Galego. Foi el quen pediu a Eduardo Pondal que escrebese a letra e quen se interesou  diante do mestre Veiga para que compuxese a letra. Gracias a el o Hino galego foi cantado por primeira vez, na Habana, o 20 de Decembro de 1907. A música foi interpretada pola Banda Municipal da Habana baixo a dirección de Guillermo Tomás, nunha velada en honra a Pascual Veiga, morto en Agosto de 1906.

 



Fontenla Leal tamén impulsou a Ramón Cabanillas, o noso insigne poeta,  emigrado en Cuba, a escribir en galego. O propio poeta di “non me esquecerei nunca que ti fuche quen decidiu a miña vocación literária e o meu casamento co idioma pátrio”. (Recollido por Alonso Montero)

Foi tamén presidente do Comité Redencionista (agrarismo) da Habana en 1908, posto que máis tarde pasaría a ocupar Ramón Cabanillas.

Cando morreu o músico José Castro (Chané) –un dos máis grandes compositores de todos os tempos- na Habana en 1917, Fontenla Leal foi comisionado polo Centro Galego para acompañar os seus restos a Galiza.

 

Curros Enríquez emigrou á Habana en 1894 onde se asenta e leva a cabo as súas actividades en prol da cultura galega. Dirixe o periódico “La Tierra Gallega” e traballa noutros como “El Diario de la Marina”. Publica obras importantes como “Pola unión” (1894), “En corso” (1898), “Madrigal” (1900), “A espiña” (1903), “Os dióscoros” (1907), “Alborada de Veiga” (1907), etc. Segundo Francisco Rodríguez, a etapa cubana de Curros –home progresista, demócrata, republicano- vai acentuar o amor ao seu país. Galiza pasa a ser o centro das suas preocupacións. Une-se ao movimento rexionalista. Fai-se moi crítico do fenómeno da emigración e, sobretodo, dos indianos que voltan ricos e se introducen no entramado caciquil de Galiza. En Cuba, Curros non estará exento de críticas e problemas, pero arenga aos galegos para que se mobilicen a favor de Galiza, pois “na unión  dos bos galegos está da pátria o porvir”.

Segundo Francisco Rodríguez, a postura de Curros diante da problemática cubana das loitas independentistas, era a de defender o autonomismo rexionalista igual que para Galiza, pero condenaba o separatismo cubano por “parricida”. Para el as protestas cubanas eran xustas, pero debían asumi-las nunha España democrática, pois, senón, cairian en mans do imperialismo dos Estados Unidos ao que critica fortemente. Posteriormente, unha vez consumada a independéncia, afirma, nun artigo publicado o 20 de Xuño de 1906 en “El Diario da la Marina”, “celebrar esa data, a da independéncia cubana, é agradecer os sacrifícios feitos polos seus apóstolos e os seus heróis para poñé-la en posesión deste tesouro”. Finalmente, Curros, enfermo e rifado co Centro Galego, non quixo utilizar os seus servizos sanitários e instalou-se na casa de saúde “La Covadonga” do Centro Asturiano onde finou o 7 de Febreiro de 1908.

 

En 1910, con 34 anos cumpridos, emigrou a Cuba Ramón Cabanillas. Vencellado ao Centro Galego, redactou uns novos estatutos e dirixiu o seu Boletín “El Centro”. Foi administrador do Teatro Nacional e animou a tertúlia do café habaneiro “La puerta del sol” con Antón Villar Ponte, Adelardo Novo, R. Blanco Torres, Armada Teixeiro...

Na revista “Suevia” (publicación anticaciquil, 1910-12)  apareceron os seus primeiros poemas en galego e, finalmente, na Habana foron editados os seus libros  No Desterro (1913), cun prólogo de Basílio Álvarez –líder agrarista-, e Vento Mareiro (1915).

 

O movemento agrarista buscou o seu apoio na emigración americana e, xa que logo, en Cuba para a súa causa anticaciquil e antiforista. Nesta tarefa xogaron un papel importante os apoios dos citados Fontenla Leal, R. Cabanillas ou Villar Ponte. Especialmente significativa será a visita a Cuba do cura de Beiro, Basílio Álvarez, en 1913, quen será recibido como o Parnell (nacionalista irlandés) galego.

 

O galeguismo pasa do rexionalismo ao nacionalismo a través das Irmandades da Fala, a primeira das cais constituiu-se en 1.916 na Coruña a iniciativa de Antón Villar Ponte. A esta primeira irmandade suman-se axiña en Cuba o Centro Galego, asociación iniciadora e protectora da Académia Galega e algunhas sociedades de instrución.  Así, en 1917 o emigrante coruñés Xulio Sigüenza organiza a primeira Irmandade na Habana e máis tarde o nacionalismo adquire forma co nacimento da Xuntanza Nazonalista Galega da Habana (1920). En 1921, o seu órgano de expresión Nós manifesta-se xa claramente independentista, ainda que tamén partidário dunha grande federación ibérica. O apoio á causa nacionalista, en concreto a favor do Estatuto de Autonomia para Galiza, será unha constante no xornal “El emigrado” (1919-1940), patrocinado pola Sociedade “Hijos de la Estrada” de Cuba, até que cai en mans do franquismo.

O nacionalismo galego en Cuba sofreu diversas divisións internas, como na Galiza. Parece ser que o grupo maioritário seguiu a ideoloxia de Vicente Risco –culturalista-. O sector independentista, liderado por Fuco Gómez, e o seu Comité Revolucionario Arredista Galego seguirán defendendo os seus postulados até o final.

Durante a Guerra Civil a división trasladará-se ás colectividades galegas de América. Asi, no Centro Galego da Habana nunhas eleicións enfrentaron-se dous grupos claramente diferenciados: o de Caetano Garcia e Bouzas, representando a Afirmación Gallega, franquista, e o de Hermandad Gallega, republicano, que lideraba F. Almoina. Isto coincide coa visita de Castelao a Cuba. Castelao participa activamente na defensa da legalidade republicana e axuda á vitória parcial nas eleicións do Centro Galego da candidatura progresista. Posteriormente, co triunfo franquista en España, tamén en Cuba se farán os falanxistas co Centro Galego.


 

A primeira estáncia de Castelao en Cuba produce-se o 11 de Novembro de 1938 acompañado pola súa dona Virxínia Pereira e Luís Soto. Esta visita tiña como obxectivo principal recabar axuda para a causa republicana. Castelao estará en Cuba até o 25 de Febreiro de 1939. Serán tres meses de intensa actividade política e cultural. Percorre toda a illa caribeña e mesmo a sua vida se encontra en perigo ao estar exposto a un intento de atentado contra a sua vida. Nesta época xa se notaba o poder do xefe do exército, Fulgencio Batista. Castelao realiza trece debuxos, que foron publicados no xornal ”Hoy”, ademais dos seus “Debuxos de negros”, dos que destacamos “El bongocero”, “Ritmo afrocubano” e “La conga”.

Castelao volveria a Cuba nunha segunda viaxe en 1945,  procedente de México, onde se reuniran as Cortes da Segunda República.

A solidariedade do pobo cubano coa causa republicana quedou patente tanto na criación de diversas asociacións de axuda como no apoio de intelectuais cubanos de primeira fila como Juan Marinello, Nicolás Guillén, Fernando Ortiz, Carlos Rafael Rodríguez, Alejo Carpentier, Félix Pita Rodríguez, Wifredo Lam ou Pablo de la Torriente Brau, autor do libro “Peleando con los milicianos”. Pablo de la Torriente Brau, que morrerá na defensa da República, foi un dos máis de mil combatentes cubanos en España nas Brigadas Internacionais. Non en balde outro galego, Enrique Líster, era un dos máximos exponentes do Exército Republicano. Con motivo do triunfo franquista na Guerra Civil moitos homes e mulleres viron-se na necesidade de fuxir da barbárie fascista e de coller camiño do exílio a países europeus e, sobretodo, americanos. México foi o Estado que maior número de exiliados acolleu, gracias ao seu Presidente Lázaro Cárdenas, exemplo de honestidade e solidariedade. A nómina de exiliados que tamén pasaron por Cuba seria interminábel: José Rubio Bárcia, Xerardo Álvarez Gallego, Lois Tobío Fernández, Arturo Feijoo, Ramón Fernández Mato, Francisco Comesaña, Aurora Carreras, Juan López Durán...

Mención especial merece o escritor Neira Vilas. Emigrado a Arxentina, traslada-se o ano 1961 a Cuba onde realiza un labor extraordinário a prol da cultura galega, promovendo a criación dunha sección galega no Instituto de Lingüística e  Literatura  na Académia Cubana. Entre os seus innumerábeis traballos destacan  “A prensa galega en Cuba”, Castelao en Cuba”, “Galegos no golfo de México”, “Historia de emigrantes”, escolma e tradución de “39 poemas de Nicolás Guillén”, tradución de “O camiño de Santiago de Alejo Carpentier”,  A lingua galega en Cuba”, etc.

 

6. OUTRAS MANIFESTACIÓNS DE GALIZA EN CUBA

 

EXÉRCITO, GUERRAS DE INDEPENDÉNCIA E ACTIVIDADE POLÍTICA

 

Ainda que maioritariamente a postura dos galegos en Cuba, sobre todo a das suas institucións, foi contrária ao independentismo cubano, non se debe desprezar un sector minoritário, pero importante, que pasou ao bando “mambí”. Asi, na primeira guerra de 1868-79 temos o exemplo de Francisco Villaamil (1832-71) que chegou a acadar o grau de Maior Xeneral e foi primeiro axudante de Ignacio Agramonte. Outro caso é o de Pablo Ínsua, de quen o pai da pátria cubana, José Martí, escrebeu “sería inxustiza suma, e suma ingratitude, ao falar dos galegos en Cuba, non pór unha flor das que non se secan sobre a sepultura cuberta de neve de Pablo Ínsua. El foi o heroi modesto e eficaz da tentativa dos cubanos pola Independéncia despois de Zanjón: o heroi de Nova Iorque...Con paixón, abundáncia de bolsa...tiña empeñado todo canto a fábrica lle producise e lle excedese dos gastos do seu mantimento para o tesouro da Revolución. Non había que pedir-lle os cartos a aquel galego: habia que rexeitar-llos. (5.12.1.893).

Na guerra definitiva, 1895-1998, está documentada a participación de 108 galegos no exército liberador cubano. Entre eles destacan o coruñés José Álvarez Pérez, coronel pertencente ao Reximento Estrada Palma da Habana, e Félix de los Rios, natural de Ribadeo e autor de “Memorias de un gallego mambí”.

A axuda dos galegos á causa cubana non se reduciu ao campo militar, tamén na actividade política destacaron homes como Carlos Baliño, xornalista e tabaqueiro, cofundador con José Martí do Partido Revolucionário Cubano (1892) e que en 1925 fundaria o Partido Comunista Cubano xunto con Julio Antonio Mella, Rubén Villena, Blas Roca, no que tamén estaba outro galego, Xosé Rego López.

 

PRENSA GALEGA EN CUBA



Neira Vilas analisa até 71 publicacións, a maioría bilingües. Entre elas destacan “El Eco de Galicia” (1878), periódico decano da prensa galega en toda América, fundado e dirixido por Waldo Álvarez Ínsua; “A Gaita Gallega” (1885), en clara consonáncia co libro de X.M. Pintos (1853), foi o primeiro xornal de fóra de Galiza escrito integramente en galego. Foi fundado e dirixido por dous ilustres emigrantes en Cuba, Ramón Armada Teixeiro e Manuel Lugris Freire. Outros títulos significativos son “Follas Novas” (1897), “Galicia” (1902), “Suevia” (1910), “La Patria Gallega” (1912), “Terra Gallega” (1921), “Vida Gallega” (1938), etc.

 

ESCRITORES E ARTISTAS

 

Sen afán de exaustividade imos reseñar alguns personaxes, tanto galegos como galego-cubanos de significativa presenza na Illa caribeña:

Ramón de la Sagra, coruñés. Catedrático de Historia Natural e Director do Xardín Botánico na Habana.

Calixto Loira, ferrolán. Extraordinário arquitecto, foi gañador do concurso para a construción do cemitério de Colón na Habana, un dos máis importantes exemplos de arquitectura funerária de América Latina onde destacan os panteóns das sociedades galegas de Cuba. Esta necrópole contén obras dos máis importantes artistas cubanos dos séculos XIX e XX: Miguel Melero, René Portocarreño, Rita Longa, José Vilalta de Saavedra, etc.

Cunha fachada neo-románica, neste precioso cemitério repousan milleiros de galegos, entre eles, o próprio Calixto Loira, que morre en 1871.

Neste mesmo ano morreu tamén na Habana Bartolomé Crespo Borbón, quen nacera en Ferrol en 1811. Foi un dos principais escritores cubanos do XIX. Máis coñecido polo pseudónimo Creto Gangá, é autor de obras como a comédia nun acto “El chasco o vale por mil gallegos el que chega a despuntar” (1838), e da peza teatral de negros “Laberinto y trifulcas de Canavá” (1846). Acadou grande éxito tanto en verso como en narrativa e teatro. Escrebia nunha linguaxe chamada “bozal”, a dos escravos recén chegados de África.

Isidoro Araújo de Lira emigra a Cuba en 1840 onde escrebe a novela titulada “Ana Mir” e funda o xornal que chegaria a ser o máis influente da illa “El Diario de la Marina”.

Virxínia F. Aubert Noya, natural da Coruña, residiu en Cuba desde 1833 a 1871. Novelista, dramaturga, ensaísta e tradutora, proclamouse feminista e anti-escravista.

Xoán Compañel, editor da obra de Rosalia de Castro Cantares Gallegos (1863). En 1873 emigra a Cuba.

Ramón Armada Teixeiro, natural de Ortigueira, publica e estrea na Habana en 1886 a obra de teatro “Non máis emigración”, que ten o interese histórico de ser a máis antiga peza teatral do Rexurdimento, despois de “A Fonte do xuramento de Francisco Mª de la Iglesia. No ano 1895 publica o poemário “Caldo de Grelos” e no 1897, “Aturuxos”, con prólogo de Curros Enríquez.

Manuel Lugrís Freire. Sadense. En Cuba publica a obra de teatro “A costureira da aldea” (1885) e o poemário “Soidades”en 1894. Co pseudónimo de Roque de Mariñas escrebía en “A Gaita Gallega”, que el mesmo fundara con Armada Teixeiro. Ao regresar a Galiza participa activamente no agrarismo. Foi destacado da Cova Céltica e presidente da Académia Galega.

Ricardo Carballal dirixe a revista agrarista “Suevia” entre 1910 e 1912 na que elóxia a Basílio Álvarez. É un dos asinantes da Asemblea das Irmandades da Fala en Lugo (1918), onde tamén está Roberto Blanco Torres, fundador na Habana das revistas “La Alborada” e “La Tierra Gallega”. Cando volta a Galiza en 1925 dirixe en Ourense o boletín anticaciquilLa zarpa”. Co golpe de estado de 1936 foi asasinado.

Enrique Nicanor González, fillo de emigrantes galegos, foi un dos iniciadores do cine de animación en Cuba.

Xosé Porrúa Valdivieso, natural de Corcubión. Era avogado e chegou a ser alcalde de Cienfuegos.  Foi fundador da publicación “El avisador galaico” (1878).

Xosé Castro González (Chané). Un dos máis importantes compositores de Galiza, é autor da fermosa “habanera” para coro e orquestra “Semejanza” (1884). Obtivo un grande éxito en Paris dirixindo o Orfeón coruñés “El Ecocoa súa composición “A Foliada”. En 1893 estrea na Habana “A Lúa de Cangas”. Colabora con Curros e Fontenla Leal no nacimento da Académia Galega. Morto en 1917, os seus restos foron acompañados por Fontenla Leal a Coruña.

Xosé Lesta Meis. Natural de Oza, A Coruña. Emigrado a Cuba, iniciou-se no galeguismo. Membro das Irmandades da Fala, colaborador de vários xornais galegos e cubanos, escrebeu duas novelas que reflicten perfeitamente a emigración galega a Cuba: “Manecho o da Rúa” (1926) e “Estebo” (1927).

 


 

Xosé Rubinos. Natural da Coruña, ingresou en 1914 nos Xesuítas. Estableceuse en Cuba despois de andar por vários países latino-americanos. Chegou a presidir a Asociación Iniciadora e Protectora da Real Académia Galega. Foi profesor do coléxio de Belén da Habana onde tivo como aluno a Fidel Castro. Ten moitas publicacións.

Lino Novás Calvo (1905). Natural de Lugo. No ano 1912 chega a Cuba onde queda impresionado polo mundo da emigración e dos negros, que plasma nas novelas “El negrero” (1933), biografia novelada baseada na vida real do traficante de escravos Pedro Blanco Fernández de Trava, “Cayo Canas” (1946) e  La luna y otros cuentos” (1942). Traduciu a Faulkuner e a Hemingway. Foi membro da revista  “Avance” e do Grupo Minorista.

Carlos Montenegro. Aos 7 anos emigra coa família a Cuba onde se forma intelectualmente. Chega a ser un escritor de grande renome, sobretodo do conto realista. Funda a importante revista “Gente”.

Antonio do Campo. Ourensán. Director de “Vida Gallega”. Publicou en 1949 un importante “Índice temático” das máis importantes revistas científicas galegas do século XX.

Ricardo Fortes Alvarello. (Ourense, 1876- A Habana, 1959). Membro da tertúlia do café habaneiro “Puerta del Sol” con Ramón Cabanillas e Villar Ponte, entre outros. Compuxo a música de varios poemas de Cabanillas. Tamén musicou o poema de Curros Enríquez “Melodia Gallega” e compuxo a zarzuela “O indiano” (con letra de Enrique Zas).

Ricardo Boán y Callejas. Nace na Habana en 1880. Axiña se traslada a Galiza e converte-se nun dos arquitectos máis importantes. Exerce a sua actividade en Lugo e na Coruña. Nesta cidade proxecta obras de moitos edifícios singulares decorando as suas fachadas con elementos modernistas.

Laxeiro (1908, Lalín). Xosé Otero Abeledo, Laxeiro, con trece anos emigra a Cuba, onde estuda no plantel Concepción Arenal do Centro Galego. Aqui aprende a debuxar e pintar. Traballa como debuxante de vitrais emplomados nos obradoiros da casa de decoración Ballesteros até que, por problemas de saúde, regresa a Galiza no ano 1925. Alí converterá-se nun dos máximos exponentes da pintura galega.

Lorenzo Varela naceu no ano 1917 nun barco do porto da Habana. Chegará a converter-se nun dos poetas galegos máis importantes do século XX. De volta en Galiza é un dos fundadores das Mocidades Galeguistas en Lugo. Participa nas “Misiones Pedagógicas” con Rafael Dieste, María Zambrano, Cernuda...

Raúl Corrales (Ciego de Ávila, 1925). Fillo de emigrantes galegos será un dos mellores fotógrafos da Cuba pré e pós-revolucionária.

Agustín Rodríguez. (Ourense, 1893). Aos doce anos chega a Cuba e converterá-se nun dos moitos galegos “aplatanados”. É autor de importantes obras de teatro, moitas delas representadas no célebre teatro habaneiro Alhambra: “La blanca que tenía el alma negra”...e tamén realizou a versión teatral da famosa novela “Cecilia Valdés” ou “La loma del ángel”, de Cirilo Villaverde.

Julio Le Riverend Brusone. Naceu na Coruña o 22 de Decembro de 1912 de pais cubanos de orixe francesa. Cónsul de Cuba na Coruña, o seu pai inscrebeu-no como cubano. É unha das máximas autoridades en matéria económica. Foi Vice-presidente do Banco Nacional de Cuba e da Académia de Ciéncias, embaixador permanente da UNESCO, director da Biblioteca Nacional José Martí e autor de numerosísimas obras, entre outras, “Historia económica de Cuba” e  La República: dependencia y revolución”.

 

7. REMESAS DE CAPITAL

 

Na análise global do fenómeno migrátorio é fundamental seguir a pista ás remesas de capital  e analisar as causas, estimacións, as canles de distribución e o destino das mesmas.

Seguindo a García López, entendemos por remesa toda aquela operación non comercial, procedente dos fundos enviados polos emigrantes de América, que finaliza coa entrada en España.

Para Villares Paz o destino do capital foi parar ao sector agropecuario, evitando asi a proletarización do pequeno campesiño. Serviu tamén para certas melloras técnicas e organizativas que incrementaron algo a produtividade, para o pago de contribucións, para a eliminación de rendas forais, a adquisición de terras e gado, para a criación de escolas rurais, para a construción de pistas...

Que a porcentaxe maioritária se investise no sector primário non quer dicer que a indústria  non recibise parte destas remesas. O sub-sector conserveiro tamén recebeu este capital  indiano. Igualmente recebeu capital da emigración o sector dos tranvías e dos automóbeis. Nel inverteu José García Barbón, quen se fixera cunha grande fortuna en Cuba onde fundara o seu banco e chegara a ser síndico do Concello da Habana.

De orixe cubana é o capital que deu lugar ao nacimento do Banco Pastor na Coruña e á fortuna de Policarpo Sanz, quen levantou un hospital e foi o fundador do primeiro instituto de primeira e segunda ensinanzas que tivo a cidade de Vigo.

Pero foi, sobre todo, no sector da cultura e do ensino onde máis se aprécia a pegada dos galegos de alén mar. Xa no ano 1916, tan só na cidade da Habana habia 46 sociedades galegas de instrución, que chegarian a ser máis tarde en todo Cuba 179. Estas sociedades proxectaron as súas inquedanzas culturais na Galiza, xa que as necesidades na materia educativa eran moitas. Segundo Peña Saavedra, no ano 1908 faltaban por criar na Galiza 2.250 escolas e outras que existian non reunian as mínimas condicións hixiénicas, arquitectónicas e pedagóxicas. O analfabetismo roldaba o 70%. Isto explica o interese que puxeron neste campo os nosos emigrantes. Eles foron os que patrocinaron a criación de 336 escolas.

Unha mostra da influéncia americana na Galiza é a presenza da abundante arquitectura indiana rural e urbana, pública e privada: Asilo, Casa do Pobo e Pasatempos dos Garcia Naveira en Betanzos; casa dos irmáns Moreno en Ribadeo, etc. Igualmente, a presenza  indiana tamén se manifestou na indumentária (sombreiro de feltro, traxe branco, leontina...), no vocabulário (chico, ché, chusmeiro,...), na música (boleros, habaneras...).

 

NOTA:

 

Resume do libro de Xan Fraga Rodríguez: Emigración e Historia Contemporánea: Galiza-Cuba, AS-PG, 1994.