PRESENTACIÓN INNECESARIA DE NEIRA VILAS
Oín falar por primeira vez da obra de Neira Vilas nun traballo de Manuel Fabeiro que aparecéu no xornal "La Noche" pouco despóis de terse publicado en Buenos Aires as Memorias dun neno labrego. Fabeiro espuña naquel artigo -hoxe volvín a leelo- un suxestivo ponto de partida pra achegarse á comprensión da obra de Neira Vilas: "Veo en ti al niño Balbino. No creo que la historia de éste sea tu autobiografía; pero reconozco, sí, que son diversas biografías de conocidos tuyos, que tú centras y reúnes en un solo personaje." Vía moi ben Fabeiro que toda a obra de Neira Vilas aséntase en certo xeito -sóio en certo xeito- nunha esculca autobiográfica. E o que decía Fabeiro val tamén, fora xa dos avatares do Balbino, pra toda a longa obra de Neira Vilas, unha ducia de novelas, recolleitas de narraciós breves i entregas de poesía, poesía que non é difícil enxergar coma un complemento da súa laboura narrativa. Pero o que hai de autobiográfico nesta laboura abondosa e ben comprida non son os sucesos concretos, as anécdotas, os sucedidos, senón o marco ambental, o tempero dos persoaxes, tan semellantes entre si, como xurdidos da lembranza que peneira os perfis individualizadores co paso dos anos e coa lonxanía do emigrante. Máis que dunha autobiografía poderíase jalar cecáis dunha reconstrucción da nenez, dunha percura asañada da infancia que aló quedóu, na Galicia das raiceiras, viva en lembranzas que o autor vai desfollando peseniño nun esforzo que ten muito de doorosa teimosía. Cunha fórmula doada de achegamento podaríamos decir que toda a obra de Neira Vilas aséntase nun esforzo doble: a lembranza da súa nenez aldeán -a nenez dun home concreto, chamado Xosé Neira Vilas e nado no 1928, emigrante dende moi novo- e máis o reflexo dos atafegos, dos traballos e dos días da emigración. Por eso é siñificativo que os libros de Neira Vilas cuia acción céntrase en Galicia teñan preferentemente nenos coma protagonistas -refírome concretamente ás Memorias e a Cartas a Lelo, libros complementarios-. A visión que Neira Vilas ten da Galicia lonxana aséntase nunhas perspectivas de neno, pero modificadas polo senso crítico e pola conscencia dun adulto.
Poida que comprira falar desto con maior precisión: trátase duns nenos que dan ao lector a impresión dunha madurez insólita, nenos capaces de facer nidiamente o análisis da súa situación. Pra quen non conoza a vida dos nenos da aldea galega -eses nenos que como dí Manuel María nun dos seus mellores poemas "cecáis saben, ou tal vez presinten/que comerán o pan dos emigrantes"-, os cativos de Neira Vilas sorprenden por sabidos, por reflesivos, por razoadores. Pero os nenos da Galicia labrega son nenos madurecidos á forza e antes de tempo, nenos que comparten os traballos dos maiores aínda denantes de ir á escola, nenos afeitos a gardar o gando na invernía, a barrer a folla nas carballeiras, a levar os bois da arada, a sofrir ca enfermedade dunha besta, a vivir a anguria dunha treboada que pode destragar o esforzo de todo un ano. Nenos que muitas veces teñan que levar sobre o lombo cativo as angueiras do pai emigrante, sustituílo no traballo, na "presencia de home". O que Neira Vilas pon nestes nenos protagonistas das súas obras, non é unha madurez artificiosa senón unha conscencia de rebeldía que provén da prematura craridade con que establecen o diagnóstico da súa situación.
Pola contra, nos relatos cuia acción sitúa Neira Vilas na emigración, os protagonistas son homes feitos -os Balbinos, os Toños do Loureiro, os Lelos, comprido xa o seu destino de trasterrados- homes que reaccionan cunha emotividade de nenos frustrados. Tampouco aquí hai artificiosidade. A artificiosidade sería que Neira Vilas vira aos nenos, intentando facer "verismo", a base dunha plasmación aséptica do que os adultos coidan que é o mundo dos nenos, ou que nos dera da emigración unha imaxe de postal cooreada, de indianos seseantes con pucho de palla e leontina, prósperos e xenerosos constructores de escolas na súa aldea, dotadores de mozas casadeiras, fogueteiros na festa do patrón. Si toda a obra de Neira Vivas -cantos, novelas, poesías- é, en realidade, unha soia obra en diversas entregas, unha vida con varios nomes, esta división entre infancia e madurez, que corresponde a dous ámetos e a dúas etapas dunha mesma andadura vital, cobra todo o seu seno -senso ben loado de albiscar, por outra parte. Obra trabada, pois, rigorosa, creada dende unha vontade autobiográfica, aínda que non sexa nos seus detalles autobiografía verdadeira.
Neira Vilas, cunha ducia de libros publicados, vai camiño de se convertir nun clásico galego. Luíndo o seu instrumento espresivo nun equilibrio sempre matizado entre língoa culta e fala popular, chegóu a unha fórmula de sorprendente eficacia. Unha língoa na que hai muito de elaboración literaria polo que ao lésico se re fire, pero asentada sempre na máis inxel estrutura sintáctica, e accesible dabondo pra que o lector galego -tantas veces analfabeto na súa língoa- non teña que facer un esforzo de adiviñación. Pero, por riba de todo, unha língoa na que non hai a menor caída no ruralismo brosmo co que tantos escritores galegos, dunha etapa por fortuna xa superada, convertiron o idioma nunha caricatura. O caudal lésico vivo, aínda que traballado nunha escolma depuradora, e a construcción flesible e sempre fiel á realidade da fala, constitúin o instrumento narrativo de Neira Vilas. A lección de Castelao foi neste senso exemplar. I é de notar unha diverxencia difinidora entre Neira Vilas e os narradores galegos da súa promoción formados en Galicia e na Universidade. Nos anos en que a narrativa nova percuraba unha posta ao día coa asimilación dos achados do contrarrealismo de entreguerras ou do ouxetivismo francés dos anos cincoenta, Neira Vilas mantíñase achegado aos xeitos de narrar tradicionaes. E o seu autodidactismo non abonda pra xustificar esta preferencia súa polo "xeito normal", porque o Neira Vilas, autodidacta, é nembargantes un dos escritores galegos de hoxe cunha máis sólida formación de lector. Nuns anos en que os universitarios de toda España non dispuñamos de testo básico prá nosa formación -e pensemos no que supuñan entón Camus, Sartre, Céline, Aragon, por citar sólo aos franceses, máis asequibles-, Neira Vilas dispuña das versiós arxentinas do máis válido da narrativa mundial. I estas versiós non eran sempre "industriales y apresuradas" como tense dito. Kafka, por exemplo, foi moi ben traducido, e a versión castelán do "Ulysses" é unha notable aprosimación ao orixinal. Neira Vilas estaba ademáis en contacto cos grupos intelectuales galegos esiliados na Arxentina e que tanto tiveron que ver no desenrolo editorial naquela república, e coñecéu estes testos, e asimilóu a súa lección de xeito equilibrado, sin deixarse arrastrar por modas circunstanciaes que poideran deturpar o camiño de eficacia inmediata elexido con lucidez e con auténtica decisión de servicio. Os contos de A muller de ferro por exemplo, amostran una equilibrada asimilación do surrealismo -Kafka en primeiro logar, e Faulkner- asimilación que non tolle en ningún caso a intensidade emocional nin a comunicabilidade da testemuña. O siñificado de cada un destes contos resulta doado de albiscar, e baixo a codia novedosa, pode o lector enxergar a referencia -tan evidente- á realidade concreta e problemática de Galicia.
Hoxe Neira Vilas ten pasado xa dos coarenta anos. É un home feito, un escritor feito, cunha obra abondosa tras el, unha obra que conta entre o máis sólido que as letras galegas teña ofrecido ao lector nesta longa posguerra. Cando tantas promesas de escritor galego naufragan ou esmorecen tras da loita dunhas oposiciós ou no atafego cotián pola supervivencia, Neira Vilas sigue dende lonxe, fidel e rigoroso, nun que facer teimudo que se non cingue esclusivamente á súa laboura de escritor. Animador de toda empresa cultural galega -en Buenos Aires, onde tan fondo calco deixóu, téñenme falado do Neira Vilas e máis da Anisia, carregados os dous cunhas maletas de libros galegos peleriñando de Sociedade en Sociedade, es pallando libros, convencendo aos máis remisos, poñendo un feixe de poemas ou unhas prosas galegas nas mans dos emigrantes, espelindo a curiosidade, movendo o interés, e abastando de libros en galego ás Bibliotecas arxentinas-. A anécdota recóllea Seoane no limiar de Historias de Emigrantes. Da eficacia daquela laboura, concretada na fundación de "Follas Novas", librería difusora da cultura galega, falábame tamén Paco del Riego, e falóume a malfadada Elsa Fernández, que prolongóu o esforzo de Neira Vilas hastra que a morte a levóu, ben moza aínda. Eu, e muitos outros, recebimos a traveso de "Follas Novas" os libros galegos editados en América, leímos así os primeiros poemas de Seoane e de Lorenzo Varela, e os de posguerra de Emilia Pita, descobrimos as prosas de Blanco Amor, fixémonos coa colección inestimable da revista Galicia Emigrante, cun feixe de exemplares de Sempre en Galiza, coa edición arxentina dos poemas de Manuel Antonio. Visto dende o outro lado do mar, foron moitos os galegos emigrados que, gracias a Neira Vilas, tiveron por primeira vez nas mares un libro na nosa língoa. Hoxe, asentado na Habana, Neira Vilas é a ialma da Sección Gallega do Instituto de Literatura y Lingüística de la Academia de Ciencias, é o home que salva da morte irremediable -do esquecemento ou da perda- un archivo, un feixe de cartas, os libros de actas dunha sociedade de emigrantes, a colección completa dun xornal, unha biblioteca en risco de esnaquizarse. Neira Vilas organiza esposiciós, percura donativos de libros prá Biblioteca da Sección Galega ou prás Bibliotecas cubanas que solicitan testos galegos, dicta cursos do noso idioma, coida emisiós de radio, colabora aeito en xornaes e revistas. E todo cunha eficacia -temos que voltar sempre a esta palabra cando de Neira Vilas se fala- que nada ten de esibicionismo valeiro, de acochado snobismo ou de adicación circunstancial.
Un día Neira Vilas matinóu un conto pra nenos. A nenez, sempre presente e protagonista ás veces das súas obras, iba a convertirse así en destinatario das súas páxinas. Decíame hai pouco, nunha visita fuxidía a Barcelona, que no seu ver non é escritor completo que non pensa nos nenos como posibles lectores, quen non intenta -publíqueo ou non- un libro prá nenez. O cabaliño de buxo, e de xeito especial Espantallo amigo, traducido xa ao castelán, ao catalán e ao ucraniano, son dous relatos antolóxicos, dúas das máis fermosas pezas que téñanse escrito endexamáis pra nenos nos ámetos da Peninsua. E Neira Vilas, escritor con nome feito e traballado, encetóu eisí unha xeira nova, levado unha vez máis polo seu anceio de eficacia. Nada importa que os nenos galegos non poidan ter hoxe nas súas mans estes contos -que ninguén líos poña nas súas mans- porque Neira Vilas sabe que primeiro han ser os libros, e xa chegarán logo os lectores. ¿Cántos centos de nenos galegos deprenderán a ler na súa língoa nestes contos de Neira Vilas, deste ouservador teimudo á percura das súas raigañas?
Sae agora Remuíño de Sombras. En certo xeito esta novela é complemento de Camiño Bretemoso. Endebén, si Camiño Bretemoso asentábase na angueira individual dun emigrante, si era unha novela de protagonista, unha novela estructurada arredor dun tema, dun suceso, Remuíño de Sombras preséntanos a imaxe colectiva da comunidade galega de Buenos Aires. Novela histórica -é decir novela que reconstrúi unha xeira histórica da diáspora dos galegos- pero tamén novela testemuño ou novela exemplar. Non sabemos si esta novela vai pechar ou non o ciclo da emigración que encetóu Memorias dun neno labrego. Si eisí fora, sería un espléndido remate. Despóis da novela do neno condeado á emigración (Memorias dun neno labrego) ou do neno que dende Galicia vai forxando a súa conscencia de emigrante (Cartas a Lelo), ou a historia dun home na emigración (Camiño Bretemoso), ou o drama do desarraizo visto como a traveso dunhas Historias de Emigrantes, todas elas de abraiante autenticidade, ofrécenos a novela da emigración no seu conxunto, composta cunha técnica de parquet. Vidas cuios camiños se enzorollan, se misturan, lembranzas comús, xenreiras, incomprensiós, anceios -o de voltar ou o de non voltar- homes podrecidos na riqueza ou templados na adversidade, todo un mundo sinfónicamente reflexado, amorfo, sin héroes compridos i escintilantes, coa grisalla morna dos días en sucesión abafante, cada un coa súa tarefa, cadaquén co seu esforzo ou o seu soño ou a súa desespranza. Novela exemplar, novela de exemplo e lembranza, espello non á beira dun camiño, senón á beira de moitos camiños, espellos crebados, almas queimadas ou a se queimar na canseira infinda dunha loita impotente cos arrizamentos cotiáns e coas lembranzas ou co seu triunfo insuficiente ou co fracaso esmagador.
Penso que toda a obra de Neira Vilas é unha sola e única novela, a gran novela da emigración vista dende dentro -atal coma Seoane fixo o poema da emigración tamén dende dentro-. E falando de Seoane, lembro unha frase do seu limiar a Historias de Emigrantes, frase que lle acae axustadiña a esta novela: "Non ocurren sucesos estraordinarios. Trátase de vidas comús. Das vidas duns calquera. Pero trátase de vidas verdadeiras de emigrantes i están escritas con ise idioma e ise aquél que Neira Vilas sabe imprimirlle á súa laboura de narrador e de poeta". Nunha literatura coma a nosa, propensa sempre á fuxida da realidade -poida que porque a realidade ben pouco ten de gasalleira- Neira Vilas comprendéu que entre o compromiso e a evasión o campo é amplio dabondo pra quen ten algo que decir.