ETERNA EMIGRACIÓN

Da Habana veu unha carta. Dime Neira Vilas nela que vive a douscentos metros do mar, nun piso do barrio de Vedado; que é «barrio residencial moi tranquilo, con rúas anchas e árbores coposas nas beiras». Se furgamos na memoria de neno labrego daquel seu cismeiro Balbino, seguro que dificilmente atoparemos un só momento no que pensase que acabaría por vivir no longo lagarto verde de Cuba. Levouno alá un vento de tempo novo.
Xa en Bos Aires, hai tres décadas, o emigrante mesteroso que era este señor puxérase a escribir de si, e saíralle un rapaz que na tristeza da aldea soñaba as Américas -tal vez dos últimos paisaniños que formulaban alí o seu triunfo sobre a fame-. E aquelas terras do soño non eran senón a capital porteña onde el se descubriu, coa axuda de homes como Dieste, ó fin escritor.
A construcción doutra cousa por uns `barbudos' que sabían que a illa podía ser outra cousa, levou logo a Neira Vilas a Cuba, para instalarse a gusto na súa hospitalidade hemingwayana. Ata que unha invencible nostalxia dos montes da súa parroquia natal nolo acabe traendo de volta, para contribuír á marcha da sua Terra á descuberta de si mesma.
Agora, dime que é feliz vivindo o seu oficio de escribir entre o seu piso sen animais domésticos de Vedado e o local da revista infantil Zunzun, da que é xefe de redacción. Nun lugar e noutro, para el a cita co papel en branco nunca ten hora fixa. Ainda que prefire erguerse cedo e traballar cando empeza o abrente, desde hai anos está afeito a escribir pola mañá e pola tarde e pola noite, en días de entre e de fin de semana.
Os proxectos son en Neira folios que van enchendo uns sobres ateigados que agardan nos caixóns ata que el se pon con un, logo de rematar outro e botar contas a ver a cal lle tocaba. 0 último en chegar a nós foi o ramallete de contos de Tempo novo, E hai outro no prelo que se titulará De cando Suso foi carteiro. Pero o que nos segue parecendo a súa mellor obra é aquelas Memorias dun neno labrego que meteron unhas follas escritas na nosa fala en decenas de miles de casas, en centos de miles de corazóns galegos.

A Habana-Pontevedra, 8 de decembro, 1987

CARTAS Ó CORAZÓN

-O libro de prosas con que se estrea, Memoria dun neno labrego, é o relato galego máis lido xa desde que sae. ¿Que tivo que suceder para que vostede fose un deses casos en que un autor que se inicia conecta coa sensibilidade da xente nese momento: á maneira do Cela de La familia de Pascual Duarte?
-A resposta a esta pregunta poderla enmarcarse neso que chamamos socioloxía da literatura, e eu mesmo como autor non teño elementos dabondo para dicir que sucedeu. Non sei nada. Eu téñolle feito esa pregunta a amigos meus radicados desde sempre na Galicia territorial. O libro non ten nada de orixinal, nin no tema nin na forma. Pero hai ben tempo que a un escritor máis que orixinalidade pídeselle autenticidade. E eso si, creo que Memorias dun neno labrego é un libro auténtico, fiel a un tempo e a un espacio concreto. E aínda que hai un protagonista, un individuo, este vén a se-la suma de moitos rapaces dos anos 40 e do Val do Ulla, no anado do Val do Ulla que corresponde á Ponte Ledesma, onde este río recibe o tributo do Deza. Feitos, costumes, pouquidades, xeitos de vestir, relacións humanas... todo responde ó dito. E responde a linguaxe que serve de molde á poicoloxía dun rapaz labrego daquela. Non sei, supoño que será esto. E no tocante á anécdota, acaso esperte simpatía o enfrentamento de clase entre Balbino e Manolito. Para min é curioso que un libro primeirizo teña tido ese eco e que despois de tantos anos da súa primeira edición se siga reeditando, e que os nenos de hoxe se sintan identificados con todo o que alí acontece.

-Na súa primeira rnocidade, 6 tempo que cubicaba madeiras nos aserradeiros e polos montes de Gres, Camanzo, Añobre, Bascuas, Piloño e Brandomés, empezaba a escribir para si mesmo o que ile era máis próximo. ¿Como é que a persoa que escribe en segredo pasa a considerar este labor 'en serio'?
-O uso da palabra escrita, como xogo fabulador e lírico atráeme desde mol novo, desde os primeiros anos da escola, e anque,tamén por inevitable influencia escolar, escribía algo en castelán, o certo é que me defendín ben cedo expresándome en galego. Naquel  mundo onde todos falaban galego parecíame frívolo, baldeiro, carente de fondura, escribir en castelán; e por eso para min escribir foi sempre escribir en galego, como algo moi natural, moi espontáneo. Recordo uns versos á Ponte Ledesma, un contiño sobre un rapaz que desobedecía á nai, unha carta na escola a un compañeiro que fixera unha trasnada da que me botaran a culpa a min (por certo, a mestra colleu a carta e turroume dos pelos da caluga: podo dicir que ós nove anos fun reprimido por escribir en galego. curisoso, pouco antes -estaba andando a chamada guerra civil- dixéranos que para nada utilizasémo-lo galego). Claro que, anque era algo ben forte en min, unha vocación irresistible, estaba ben lonxe de tomala 'en serio'. Ainda tarde¡ anos de definirme peste sentido. Xa publicara algúns traballos no periódico nacionalista Adiante, que faciamos en Bos Aires, e ainda non pensaba presentarme en libro. Volvo atrás: pero non só escribía 'en segredo'. Tamén escribía «altos» para o antrodido -escenificados por «correos» e «xenerais»-; escribía letras para cancións -ás que lle poñiamos música de coñecidos corridos mexicanos, moi de moda entón- tamén para utilizar no antroido e escribía, traducía e adaptaba sinxelas obras de teatro que representanbamos un grupo de mozos e mozas para divertirnos e divertir ós veciños, naqueles aburridos anos da posguerra. Todo en galego, invariablemente.

-A súa prosa non pode ser menos afectada de contaxio do que era antes e do que segue sendo. ¿Que é o que fai que entre o Neira Vilas de 1961 e o de 1987 -coa cantidade de lecturas que debe haber por medio- non haxa a máis mínima renuncia á sinxeleza narrativa? ¿Non o tentou nunca un estilo máis requintado?
-Moitas lecturas levaba xa en 1961. Sendo un labrego emigrante nesto tiña avantaxe en Bos Aires con respecto ós mozos da miña xeración que vivían en Galicia baixo a represión cultural franquista. Pero despois dese lonxano 1961 seguía e sigo lendo mosto. Estou ó día en canto a modas, ismos e vangardas. Penso que non son tan «tradicional» como se leva dito. Creouse un estereotipo e aí quedou. A lectura ben feita dalgunhas narracións miñas non cadra con tal apreciación esquemática; pero a min, a fin de contas, non me vai nin me vén. Xa levo dito que non fago a menor concesión temática nin léxica de cara a un populismo que visceralmente desboto. Pero penso mosto no lector, nos lectores, nesas xentes do noso país que hai poucos anos que empezaron a ler en galego. Busco a sinxeleza, na vida e na arte, a comunicación. Coido moito a sintaxe, o léxico -ten veces, doume a remoer longamente unha palabra, antes de decidirme a utilizala ou non-. O importante non é que haxa un libro máis ou un libro menos en galego, senón que estean escritos nun galego auténtico. Para os que somos bilingües, como lectores, danos o mesmo ler unha boa historia, un relato atractivo nun idioma ou outro. O importante é crear unha lingua, arriquecer ese instrumento de comunicación do noso pobo. Ternos que facer unha prosa ricaz, flexible, funcional, antes de contar nada dela. Partindo desa premisa, é que procuro a sinxeleza narrativa.

-Ademais do lirismo que latexa na súa recreación da tristeza da aldea e da pobreza que, tendo en conta que a xente de posición é a minoría, reflexa as experiencias dos máis, ¿persegue vostede un fin didáctico no que escribe?
-Non. Non persigo fin didáctico ningún. Ocúpome de contar e contar a partir de experiencias persoais. Maxinación á parte, non sería quen de escribir sen ter unha boa sedimentación sobre o tema abordado. Son, pois, labrego, nacín e crieime nunha aldea, nunha época determinada emigrei, vivín intensamente a emigración en áreas moi distintas -a Arxentina, de 1949 a 1961, e a histórica etapa de construcción socialista en Cuba, logo-. Pode un autor proxectarse, distanciarse, situar incluso os seus relatos no cosmos ou no futuro, pero, queira ou non, sempre levará consigo as experiencias persoais. Refírome a eso. Por outra banda, tense dito que os temas rurais de Galicia foron tratados de máis, que agora compren novelas urbanas, etcétera. Cómpre de todo. Todo está por facer. E os temas do noso campo están tamén virxes. Teñen sido tratados ou por xentes que non suaron ó pe do rego, retrebando, sachando, vivindo a anguria das temperanzas e a ledicia das anadas, ou -como ocorría en tempos afortunadamente lonxanos- polos que escribían contos chocalleiros, nos que se rían a conta dos nosos paisanos. Hai que entrar de cheo nos poblemas de onte -que son os de hoxe, xa que a diferencia é de matices- e ve-las situación do home do agro. Hai un mundo cheo de incitacións, de temas, pero cómpre achegarse a eles con agarimo, con paixón. Eso é todo. Eu simplemente recreo o que vivín e coñezo. Non me propoño ningún fin didáctico e, en todo caso, o que pode transcender, non o nego, é unha óptica ideolóxica na que pode aparece-la miña solidariedade cos deixados, cos que non teñen voz e case non teñen nada. «Con los pobres de la tierra / quiero yo mi suerte echar», dicía José Martí. Eu tamén me sinto máis á beira dos marxinados, dos que teñen menos, dos explotados; en fin, dos pobres.

-Anque non consta unha especial predisposición en vostede ó cultivo do articulismo, si se evidencia un interese polo mundo da prensa, a través do traballo investigador e da escrita de reportaxes -A prensa galega en Cuba e Galegos no Golfo de México-. ¿Que papel xogan na súa obra estes dous títulos?
-Si. Publiquei eses dous libros, e tamén Castelao en Cuba. Galegos no Golfo de México é un libro que quero moito. Foi unha maravillosa experiencia o trato con estes honres de Pontedeume, Ares, Redes, Caamouco, Mugardos... asentados á beira da baía habaneira. É un libro-reportaxe que tivo dous premios en Galicia, e con todo non acadou o eco que eu agardaba. Aínda non se esgotou a primeira edición, de has varios anos. Sen alterar para nada a biografía destes honres, diría que has moito de prosa narrativa, de novela, por así dicir, neste traballo. O de Castelao foi o resultado dunha busca día a día, lugar a lugar por onde andou o rianxeiro naqueles poucos meses da estada neste país, solidario coa República Española. Falou, escribiu, debuxou, organizou actos... Foi aquela unha das etapas máis vitais e de trafego máis intenso deste honre exemplar. En canto á A prensa galega en Cuba, é froito dunha longa investigación. É unha parcela da nosa emigración que, coma tantas, había que incorporar á nosa cultura, ó inventario de feitos e realizacións dos galegos que forman parte da nosa identidade como pobo. Queda nesto moito por facer. Cómpre facelo. Débeselle moito á `quinta provincia', e débese coñecer. Nese empeño, modestamente, ando, en canto á emigración a Cuba. Pero non é obra dun home, dunha persoa. É necesario estudia-las nosas migracións ó Prata e outras áreas. Eu gusto de alterna-lo libro de ficción narrativa co libro-documento. Sinto pracer en ámbolos dous tipos de traballo, anque no segundo atopo como o cumprimento dun deber: o de saber que logo de ter diante uns datos, a posibilidade dunha información, non podo deixar de dala a coñecer. Por outra banda, o estudio de comunidades, agrupacións humanas -como no caso dos mariñeiros do Golfo- penso que é importante, e que debera facerse, por sociólogos que saiban escribir, incluso na Galicia territorial.

-Na emigración achou vostede tal vez a maior das súas fontes de inspiración. ¿Como explica que sendo un fenómeno tan determinante no país, a penas teña suscitado máis literatura cá súa obra e os poemarios de Luís Seoane?
-Certo que has pouca literatura que reflexe os problemas da nosa emigración. Esto é ben lamentable, pois tea por onde cortar queda abonda. É importante abordar esa existencia de individuos e comunidades enteiras de emigrantes por vía lírica, narrativa e documental-informativa, en América, en Europa, e nutras latitudes. Pero en todo estamos -históricamente falando- no comezo. E para os que nos toca facelo has moito atractivo, unha mestura de engado e responsabilidade. Neste caso, nesta valoración, xeneralizo e non me refiro soamente á área da emigración. Tampouco a Galicia de cada día, a Galicia territorial ten moita literatura aínda. Coma quen di, está case todo por facer. Estamos empezando e deberemos traballar duro, facendo cadaquén o que poida e como mellor poida, con alegría e modestia.
 

-Os nenos son os seus personaxes mellor trazados. ¿Gustaríalle ser considerado como o Mark Twain galego?

-Volvo unha e outra vez ó tema da infancia, non soamente á infancia como motivación, senón ós nenos como destinatarios do meu facer. Para entendernos: por exemplo, Aqueles anos do Moncho ten como protagonista a un neno, pero non é un libro para nenos, como son Cartas a Lelo, O cabaliño de buzo ou Espantallo amigo. Admiro desde hai moitos anos a Mark Twain, pero non me chista eso das comparanzas. Obviamente, no me creo Mark
Twain.

-A aldea, a emigración a nenez fan que as cartas cobren moita importancia nos seus libros, non só no que titula Cartas a Lelo. A carta dirixea unha persoa a outra, contándolle cousas que ós dous interesan, ¿pensa así vostede a súa obra, dirixida ó corazón dos lectores dun en un?

-Acaso porque vivo lonxe de Galicia, de moitos lugares, de moitas xentes, a forma de comunicación epistolar ten para min especial atrativo. En Cartas a Lelo foi un recurso coma outro calquera. En veces utilizo esta forma, como no prologuiño de Contos vellos para rapaces novos. Pero non é que teña presente ós lectores un por un. É unha comunicación dirixida, con agarimo ceno, ó corazón de moitos. E cando as escribo é algo así como se tivese diante, neste caso, a un fato de nenos ledos, sorridentes, curiosos, túzaros, rillotes... nenos e nenas de ollos piscos. En fin, «véxoos», divírtome con eles, xogo con eles -que é outro xeito de comunicación-. O que eu quero é comunicarme con esa rolda de lectores potenciais, e a carta pareceme un medio literario axeitado, válido, sempre que non se abuse dela como procedemento.

-Chama a atención o pouco que os diálogos significan nos seus libros, nos que un narrador que adoita un ton confesional as máis das veces -abonda lel-o Camiño bretemoso- é o amo e señor da historia. ¿Sucede esto porque Neira Vilas ve atrancos á verosimilitude na inclusión dos diálogos?

-Efectivamente utilizo pouco o diálogo, e menos o diálogo discursivo. Cando fago uso del é dentro dunha funcionalidade imprescindible de comunicación entre os persoaxes. O resto vai pola conta do narrador, na persoa que sexa. Ademais de en Camiño bretemoso esto aparece así tamén en Querido Tomás e, por suposto, en moitos dos meus tontos. En certa maneira sigo un postulado do meu admirado mestre Alejo Carpentier, quen sostiña que os diálogos son frecuentemente falsos, artificiais. El, con todo, non os negaba, nin deixaba de utilizar, sen abuso, os diálogos. Eu tampouco os nego, nin prescindo deles, pero sigo esta alertadora premisa e atópome cómodo como o veño facendo. Coa reserva sinalada, o certo é, en definitiva, que todo esto é un problema de estilo.

-Sendo un realista, mestura sempre co cotián algún matiz transcendental que Ile da á súa obra un aquel moralista. ¿Cre que a soberanía literaria reside no texto, ou estima necesario o compromiso do escritor, eso que moitos aterraron con Sartre?

-Eu non pretendo ser moralista. Non me vai. Pero tampouco penso no texto por encima do autor, Non podo ver, neste terreo, o creado por enriba do seu creador. Non creo na soberanía ou na «autonomía» total da literatura. Penso que todo o que facemos levará, queiramos ou non, a nosa impronta, para ben ou para mal. Penso que son home antes que escritor. Que me doen as inxusticias, unhas incribles desigualdades que aumentan cada día na sociedade capitalista. Si, son un home comprometido co meu tempo, co mundo e co tempo que me tocou vivir. Se a palabra escrita ha servir para algo, ademais de para facer arte con ela, ese algo será procurar mellora-lo mundo que nos deron. Ese don que nos deron, esa ferramenta maravillosa de poder utiliza-la palabra, o signo, con beleza, ha servir para falar en nome daqueles que non teñen voz. É unha cuestión ética, humana, irrenunciable. Esto non quere dicir que o escritor se adique a divulgar moralexas. A cuestión é máis profunda: se sinte e pensa como un home solidario, a esencia deste sentir e deste pensar non mancará a arte da súa obra.

-Falenos de algo que resulta evidente: o compromiso coa lingua dalguen que creando en paises doutro idioma -Arxentina e Cuba- é monolingüe en galego.

-Hai uns anos alguén preguntoume por que escribía contos e novelas, e contesteille: «porque escribo en galego». É dicir, para min resulta moi natural que o feito literario, no meu caso, vaia esencialmente unido á realidade do instrumento lingüístico que emprego. Para min é tan natural que non podo actuar doutra maneira. Con destino a editoriais, de Cuba sobre todo, tiven que autotraducirme máis dunha vez. Máis que un recambio de palabras, ten sido unha re-escritura no idioma veciño; pero confeso que me resulta un xogo forzado, algo así como un romedo, un achegamento de posibilidades, consolándome con aquelo de que en toda traducción ocorre eso, pero sentindo claramente que o «meu» non é eso, que o orixinal, pese ás afinidades, non se pode levar «seriamente» a outro molde. E anque non fixen o esforzo dunha proba, penso que non seria quen de escribir todo eso orixinalmente en castelán. (É certo que mes a mes escribo nas revistas habaneiras Zunzun e Bijirita textos de divulgación e incluso literarios, en prosa e verso; pero esto é outra cousa: un delicioso xogo, moi entrañable, para venos de idades que non van máis alá dos nove anos. Tómoo coma un exercicio). Si, son monolingüe, en galego, e seríao anque vivise cen anos nas latitudes máis arredadas. Parecerá paradóxico, pero carente dun escenario, dun medio galego-falante, o idioma galego síntoo máis meu, coñezo mellor o seu contorno, saboreo mellor cada palabra, cada xiro. Agarimo este tesouro, podo remexer nel en intimidade, como fa¡ o avaro coas súas moedas de ouro. Cada palabra nova que incorporo, que axeito, que vou luindo, é como se me fose enriquecendo, coma se medrase ese tesouro íntimo, secreto, intransferible. Castelao tiña razón cando dicía que se aínda somos galegos é por obra do noso idioma. Moi certo. Este bulso de palabras que levo dentro e van comigo de por vida, son a miña cédula de identidade. Engado: esto non quere dicir inadaptación. Son permeable a todo o que me rodea. Afondaron moito en min os doce anos que vivín en Bos Aires -anos decisivos de formación-, e en canto a Cuba, levo aquí vinteseis anos, quérolle a este país e a este pobo, e estou plenamente identificado con este proceso revolucionario. Quero dicir que non é que me refuxie na lingua para monólogos de inadaptado. Nada deso. Galicia e Cuba son para min dous amores perfectamente compatibles. E son un fenómeno único. Henry Miller declarou que a súa identificación coa lingua inglesa, coa súa lingua natal, era máis plena, máis viva, máis agarimosa cando escribía nela en París. Alí aprendía as fronteiras, arestas, límites que non lle era posible captar onde o inglés era cotián.

-Rafael Dieste prologou a súa primeira publicación, o poemario Dende lonxe. ¿Que recordo garda daquel mestre e do grupo de galegos do exilio bonaerense que se xuntaba no café Tortini?

-Gardo a mellor das lembranzas de Rafael Dieste; fomos moi amigos e esta amistade de Anísia e mira co matrimonio formado por el e Carmen Muñoz continúa agora, na distancia, coa súa viuda. Rafael era un home extraordinario, na orde intelectual e na humana. Viámonos co frecuencia na súa casa de Bos Aires, falando de Galicia e do mundo, escoitándolle toca-lo piano. Efectivamente, el prologou aquel poemario meu, publicado en 1960. El foi tamén o primeiro lector, antes de se editar, de Memorias dun neno labrego, e quen me alentou para que publicase. Durante oito ou nove anos, máis ou menos entre o 53 e o 61, estiven moi en contacto con outros homes que contribuíron á miña formación, e á miña toma de conciencia do ser e do devir de Galicia. Homes como Luís Seoane, Lorenzo Varela, Antón Baltar, Ramón de Valenzuela, Eduardo Blanco-Amor, Díaz Pardo, Arturo Cuadrado; e tamén Suárez Picallo, Alonso Ríos, Emilio Pita, Laxeiro... Había máis, e estaban figuras menos recoñecidas, pero moi radicais na orde política, que me levaron, a min e a outros mozos galegos e a algúns arxentinos de ascendencia galega, a militar nas Mocedades Galeguistas -de signo rotundamente nacionalista- e a crea-la que chamabamos «Galeuzca» xove, e a edita-lo periódico Adiante. Foron anos decisivos para min. Por unha banda, o influxo destes mestres amigos, e pola outra unha sedimentación de esquerda galeguista, que en cerca medida viña dada pola presencia ainda quente de Castelao. Eu non facía maiormente distingos entre uns honres e outros, entre honres de prestixio e honres «escuros, como algúns da independentista Sociedade Nazonalista Pondal. Todo confluía en min harmoniosamente -ainda que entre eles houbese ás veces, diferencias-, todo me arriquecía. Fun un modesto animador daquel ambiente e ó mesmo tempo son un producto del.

-Neira Vilas emprendeu de novo o carniño da emigración. ¿No seu horizonte vital non se contempla a posibilidade de retorno á terra?

-Segundo o diccionario, emigrar é saír dun país para establecerse noutro. Nese caso, eu son un emigrante. Pero se vemos coa acepción que para nós ten ir a outro lugar para ter traballado, vivir un chisto mellor -como o clásico «emigrante económico»-, eu non me considero emigrante en Cuba. Fun, si, emigrante nos doce anos de Bos Aires, un emigrante coma tantos milleiros dos posos paisanos. Pero non me considero tal desde 1961. Resido voluntariamente en Cuba, como digo. Podería ter ido para Galicia, poderla voltar, pero polo de agora non teño nos meus plans radicarme alí. Compartín a sorte deste pobo en momentos moi difíciles, en etapas de riscos moi grandes, e vendo que me queren e que o meu facer é útil sigo aquí. Non sei o día de mañá, pero hoxe por hoxe soamente penso en ir cada tanto ó meu entrañable país de nacemento. O que non quere dicir que Galicia non siga sendo a razón de moitos desvelos meus, a Terra dun pobo do que formo parte pese á lonxanía. E se dixese que estou entrañablemente mergullado neste proceso de ascensión do pobo cubano e ó mesmo tempo vivo sempre en Galicia, parafraseando a Castelao, estaría dicindo unha verdade rotunda. Vivo en Cuba, pero tamén vivo desde lonxe, día a día, en Galicia. Falo moi en serio, moi desde o corazón e sen a menor frivolidade de xogo retórico.

O CUESTIONARIO DE PROUST
(En xeral, tódolos entrevistados neste libro manifestron moitas reservas ó feito de ter que responder ó tipo de preguntas a `bote pronto' deste cuestionario. Aínda así, en tódolos casos as responderon na súa maior parte, agás Neira Vilas, que só aceptou facelo en nove das preguntas. Velaí).

-¿A cualidade que prefire dun home?

-A honradez, a franqueza, a firmeza de carácter.

 -¿O que máis aprecia nos seus amigos?

-A lealtade.

-¿A súa ocupación preferida?

-Escribir, investigar.

-¿Cal sería a súa maior desgracia?

-Perde-la saude e non poder traballar.

-¿Os seus autores favoritos en prosa?

-Moitos. Non podo escoller.

¿Os seus poetas preferidos?

-Ídem.

-¿Qué detesta máis que nada?

-A cobardía, a hipocresía.

-¿Estado presente do seu espírito?

-Optimista.