Entre os poetas vivos, poucos hai en Galiza cunha obra tan abastada de significados, tan dilatada en propostas estéticas e contidos humanos, tan coherente desde que, a partir de Praia das Fumas, alá polo ano 1983, foi multiplicando as súas entregas nunha incansábel, dinámica inquedanza de argumentos, estructuras, imaxes, formas métricas e de todo tipo, ata atinguir hoxe este Calendario Perpetuo; poucos poetas, digo, como Xosé Mª Álvarez Cáccamo, por non dicir ningún, cando menos con semellante potencia e fervor vital. Non é un sentimento de amizade o que me impele a expresar esta opinión, senón máis ben un propósito de persuasión: que estou a presentar un libro de poeta alto, importante, maior, e necesito subliñar estes adxectivos nunha época como a presente, tan «democrática» que tanto para certos poetas como para escasísima crítica de que dispomos parece ter desaparecido o concepto de desigualdade e tódolos libros que saen son medidos polo mesmo rebolo.
Para o meu parecer, a obra de Xosé M.' Álvarez Cáccamo xira en torno a dous eixos fundamentais: o amor e mailo cosmos, remitido este, en alta medida, á infancia. O amor é concibido, fundamentalmente, como enerxía vital, aínda que tamén como entrega, gozo e descanso; quero dicir, é lume interior e non só entrega afectiva ou, simplemente, erotismo. Do cosmos se contemplan, sobre todo, dous fenómenos: a vida animada dos seres, case sempre en metamorfose, e a ameaza do descoñecido, convertida en asombro, con todo o cal, cando é remitido á infancia, relaciónase, en área preferente, o mito da casa durmida, obxecto da memoria. A estes dous grandes temas podemos engadir outros, xa complementarios, entre os que destacan os que teñen un carácter máis historicista ou maior compromiso social e político. Naturalmente, estou a falar de asuntos e non de calidades, pois como, por exemplo, os estrictamente familiares.
Calendario Perpetuo estaría dentro do segundo apartado, isto é, do cosmolóxico. O seu argumento remite á infancia. No libro anterior, O lume branco, a primeira parte, que tamén está escrita en prosa, ten como protagonista ao neno e pode anticipar Calendario Perpetuo. En ambos libros faise referencia á fraxilidade do neno, chamándoselle «equilibrio universal da soidade» (en L.B.) e «doce equilibrio» (en C.P.) Pero a diferencia é considerábel: o neno do L.B. é testemuño da construcción do seu corpo, é un neno proxectado cara ao amor, é un neno do que interesa, sobre todo, a súa interioridade, mentres que, no libro que nos ocupa, o neno está aí, «abandonado nas ribeiras da luz», trátase dun neno contemplado, máis ben.
Desta maneira, Calendario Perpetuo aparécesenos como unha grande mostra de infancia, como unha extensa narración poética dunha época da que o poeta foi protagonista, pero que unha e outra vez pretende obxectivar coa presencia de múltiples personaxes, numerosísimos obxectos, diversas paisaxes, e tamén por medio de determinados recursos estilísticos. Todo isto consegue crear a sensación de que o poeta non expresa precisamente saudade da infancia perdida, arela de recuperación, senón máis ben constancia dun tempo que viviu, ou que soñou, espacio e tempo que están alí e na súa memoria, friso imenso e ilimitado que queda dun pasado inerte, lembrado con certeza, mesmo con estraña concreción. O recordo, aínda que o poeta poida aludir algunha vez a un posíbel lapso, é expresado case sempre de maneira precisa -ou, cando menos, con convicción- e o que pode haber nel de impenetrábel se cadra obedece, exactamente, a que o lector non viviu nese espacio vital.
Con todo, tal precisión non existe canto ao decorrer temporal. Velaquí un dos paradoxos máis excitantes do presente libro: a convicción con que o poeta expresa obxectos e accións contradise co transcurso do tempo. Establécense así dúas coordenadas: a horizontal sería a do neno que, coa súa presenza, instaura unha temporalidade fixa, perdurábel, «perpetua»; outra, a do tempo subxectivo, que transcorre desequilibradamente:

Se chega Outubro os meses aceleran o seu pulso cinguíndose a unha ruta de vertixe. Marzo delonga os pasos, anuncia algúns cristais de cáliz transparente. Vaga o Verán por unha vía lenta, sen valados, pista de praia mol. Arrepía o lango con que Agosto enfraquece. Perde Setembro o seu nome sen ofrecer resistencia. Facémonos Outubro antes de tempo. Nunha tarde imprevista entra Inverso nas casas.

O neno, pois, é quen equilibra esa coordenada, quen complementa tempo continuo e tempo descontinuo. De aí as palabras con que comeza o libro: «Doce equilibrio o dos nenos fráxiles sobre a corda das estacións confusas, altura imposta e grave cúpula». E, xa no medio: «así camiño eu (o neno) na órbita dos meses, que imita a figura da Terra no seu sistema de desequilibrios». Non parece moi lonxe desta apreciación o concepto de espacio, onde tamén se dá un paradoxo non menos transcendente: por unha banda, o terreo onde se producen as experiencias infantís foi absolutamente balizado, limitado, non se permite saír del; pero, por outra, non ten lindes:
Ordénanse fronteiras para a nación da tarde. Pero os venos sabemos instaurar novas leis en cada tempo de ollos e fundar sete patrias e cen xenealoxías e multiplicar o espazo vas estremas da luz.
Cómo acoden á miña memoria os dous primeiros versos de «Praia das furnas»: «Para topar acougo na vasta chaira que imita a carencia de límites na tarde, / ser un coa extendida auga difusa...» Eis a coerencia desta poesía, que sabe voltar unha e outra vez, e as veces que fagan falla, pero con distinta forma ou perspectiva, aos símbolos que considera inmutábeis, esenciais.
Percorramos agora, someramente, o argumento do libro. Falamos de paradoxos, e agora temos que falar, máis especificamente, de contrastes. Pois o libro iníciase, logo dun poema introductorio, coa presencia de personaxes marxinais, pobres, fuxidos etc., asociados aos medos e tristuras de posguerra, seres de orixe ignota, témeros; pero, de súpeto, estes desaparecen, para dar paso á presenza do mar. Chegou Xuño, o escenario é outro, unha delgada onda comeza a asolagar as anteriores presenzas, hai unha fauna asombrosa debaixo da escuma, tan querida ao poeta, e que inspira esta fermosa secuencia:
Ferve un estrato de fauna sombrosa debaixo da escuma. Pode un neno perderse todo o día en afincado estudo: un río de auga morra trae vestimenta de algas e agarimos de papel antigo. Pode un neno estarse toda a vida desvariado non minuto de arroubo que non comprende. Darán eco do drama destes todos os púlpitos: que desapareceu un neno para sempre.
Está durmido. Durmido vive en hora de desexo, en alba de non querer medrar, en mediodía de contemplación.
Reparemos tamén no tema das voces dos proxenitores chamando polo fillos ou nalgún suceso inesperado. É breve o verao, desta vez, e xa está enriba Setembro, invadido coa súa sinestesia: «figueira, marusía, palla». O verao foi breve, si, pero non vertixinoso. O inverno é vertixinoso, e, ademais, entra imprevisto. Vén agora unha pormenorizada descrición do inverno cos seus protagonistas: a nai, sempre nova, a costureira, o practicante, o carboeiro, o home do xelo (estes dous, con valor de símbolo de posguerra), as compras, o sangue da carnicería, os pesadelos. Mundo urbano que agora forma parte da cidade de Vigo, pero que daquela era as Travesas, mundo aparte, unha rexión aillada, con prados e altos eucaliptos. e, finalmente, a casa dos avós e -outro tema peculiar do poeta- o mundo dos obxectos ocultos ou inatinguíbeis, a casa co seu labirinto escuro e soterraño, mítico. De pronto, un símbolo onírico: «¿de que sombra da casa dos avós naceu a noite tráxica das augas desbordadas?» As augas ocultan todo aquel espazo e aparecen por primeira vez as palabras con que ha de rematar o libro:. «eu soñei este soño durante sete noites e soñei que soñaba moitos anos despois esta memoria». Outro paradoxo do libro: o mundo infantil como soñado; o mundo aparte, recóndito, real; pero tamén soñado. Volvamos logo a este fenómeno.
Advirtamos agora como o vertixinoso inverno ten a súa auténtica fin no mes de Maio. É o tempo de voar na noite (e lembro o conto de Pere Calders Els nens voladors), da ilusión e do correspondente desengano, de experimentar o coche familiar, por veces maravillosamente nocturno; tempo, pois, de excursións (e aquí a figura do pai adquire papel relevante como gúía inmellorábel de recoñecemento dos tesouros prehistóricos). Maio é tamén a aparición tumultuosa dos xogos, dos tofos e das tolas, desnortados e desnortadas, do circo, das moreiras e dos vermes de seda, das rapazas que xogan á mariola. A partir de aquí iníciase e desenvólvese un novo verao, máis vagaroso: «Volta Xuño outra vez e caes serenamente sobre o ¡cito de area». E, máis adiante: «Podo vivir cen anos sentindo nacre e luz sobre a pel dos meus dedos». Isto é; podo vivir neste mundo nun tempo sen límites tal como eu o considero, tal como ocorría, mentres eu o tocaba (¿mentres eu o soñaba?) Seguen as excursións: un pardiñeiro, a aldea de Chan de Brito, os momentos felices cos maiores (e o maiores felices): Coruxo. Pois Setembro será, máis dunha vez, sinal de acabamento, fin: «pretendemos berrar, pero na boca medran augas verdes e sobre a pel a veciñanza da morte». De novo, regreso á «casa do silencio». Na cidade, outra vez os pobres, a gran cidade prohibida ao lonxe, o paso dos habitantes, nómades: volver comezar.
E, nun repente, o vento que anuncia ou inicia o inverno. O vento e o medo. O tempo, como se ve, é perpetuo. O medo, un asombro. Pero o tempo continúa sendo, a máis do nacre e luz que o neno toca, mina de auga que inunde aquel escenario familiar. Realidade e soño. Pois o poeta está aquí e non alí e só pode conceber aquela realidade como soñada, tal como daquela debeu soñar que, anos despois, a soñaría.
Extraordinaria coherencia a de Xosé M.' Álvarez Cáccamo, cando nos é dado ler no seu libro Luminoso Lugar de Abatimiento estes versos (ponderados, no limiar, por Miguel Anxo Fernán-Vello): «Soñar é ter memoria. Resistir na memoria / ceiba o corpo de agullas». E, máis adiante: «Ter memoria é soñar comigo». Por iso unha das cousas que máis me fascinan de Calendario Perpetuo é esta ambigüidade que dimana entre a aparente obxectividade do pasado (aparente, pois, como se sabe, a maior parte dos recordos son resultado da reconstrucción do adulto, isto é, recordos encubridores) e ese resgate cheo de connotacións oníricas.
Para expresar que o tempo está alí, para expresar toda esta narrativa de escenas que se suceden como nun filme que decorrera ante os ollos do espectador sen comezo nin fin (ou mellor, en sesión continua), pero fixas nun pasado que se alimenta de si mesmo e que, por tanto, sobrevive, é real, o poeta utiliza diferentes recursos. O primeiro consiste en dirixirse ao personaxe (o neno), reproducindo parcialmente ou disfrazando poeticamente o pensamento do mesmo do pasado, nunha especie de estilo indirecto libre, aínda que por veces non é doado recoñecer de onde procede a voz: «¡Fuxe! Fuxe ou fica paralisado branco, sucre e fariña, xiz de neno durmido na sobra da faca». Con todo, non sería agora do caso porse a analisar os procedementos deste tipo, as persoas do discurso etc., pois non é este o lugar ni a ocasión axeitadas. Baste engadir un segundo rasgo distanciador: aquel que fai posíbel que o eu do neno (e, en cena maneira, tamén o do poeta) quede un algo atenuado por culpa de certos procedementos de carácter xeneralizador: «De que mundo chegan Angelita da Loca, Fede, Fasio, Cabecita de Ajo, caras de xiz, os pobres de pedir, os ladroeiros, os pobres pobrísimos, doentes, case mortos? Non se sabe. Que non sabemos cousa». Tampouco é do caso insistir aquí. Engadamos só o uso frecuente de «os nenos» o «neno», por «nos» ou «eu».
Calendario Perpetuo está constituído por setenta secuencias en prosa, que se suceden sen interrupción. Trátase do que se ten chamado, creo que non moi correctamente, «prosa poética». Digo non correctamente porque, do mesmo modo que non empregamos a redundancia «verso poético», tampouco parece desexábel empregar tal adxectivo para a prosa. Pois, en definitiva, do que se trata é de se hai poesía ou non hai, tanto se esta está escrita en verso como en prosa. Cada poeta escolle a forma que cre conveniente e non parece, nin moito menos, insólito que Álvarez Cáccamo optara finalmente por este medio de expresión, logo de ter ensaiado, e con desenlace tan feliz, o versículo no extraordinario libro O lume branco. ¿Precisaba de longos períodos, de espacios aínda máis dilatados para expresar o vasto mundo da infancia con tal sensación de verdade vivida? ¿Procuraba, como os surrealistas, unha maior liberdade para aprofundar nese mundo ilimitado? ¿Ou tentaba, simplemente, experimentar, con esa inquedanza tan de seu, unha nova forma poética que, aliás, xa usara fragmentariamente? Preguntas que non pasan de retóricas ou que, en todo caso, esixirían máis dunha resposta, sempre imprecisa, escura. Creo que, por cabo e remate, o presente libro pertence de cheo ao que o poeta Antonio Gamoneda chama o «máis alá do poema»: «una configuración serial o estrófica bajo condiciones de narratividad y de prosa aparente». Ou tamén, e sobre todo, «la implicación de un discurso musical en un discurso significativo» ou, o que ven sendo o mesmo, «la unión de una rítmica inteligible (la que rige y ordena la aparición de las ideas). «Todo isto serve para advertir que, aínda que en Calendario Perpetuo pode existir nalgún caso aillado, non frecuentemente, a tendencia ao deslizamento dalgún verso dentro da prosa (o alexandrino, por exemplo), tal fenómeno resulta intranscendente, pois non afecta ao nervio principal, isto é, á pulsión motriz. Conforme o libro avanza, é a esa pulsión maxistral, e só a ela, á que o noso ouvido obedece, e así ata a conclusión. E aquel lector ou lectora que coñecen a voz inconfundíbel de Xosó M.' Álvarez Cáccamo non poden deixar de recoñecela nin un só intre.
Deixei para o final referirme ao magnífico prólogo do poeta e crítico Arturo Casas, xa un experto do noso poeta, e que formula, entre outras, algunhas ideas que acabo de expoñer, aínda que cunha terminoloxía máis especializada e mostrando a formación teórica que o caracteriza. Aínda que se podería opinar que a súa linguaxe pode resultar dificultosa e, por tanto, pecar de minoritaria, creo que, pola contra,-está ao nivel da categoría do libro e prestixia a colección.
Por último, quero encomiar como se merecen os debuxos de Anxos Romeo, sempre suxestivos.