Pois ben, na primeira entrega de <<Andando a terra>>, en decembro de 1977, Manuel danos a coñecer unha ruína, escaparate da modernidade, da viaxe, da exploración do novo, da noticia sobre o nunca visto, que todo isto é o betanceiro <<Pasatempo García>>.
Comeza a paseata, en plan panorámica, do máis xeral ao plano de detalle desta lenda: <<España monárquica y sus dieciocho hijas republicanas>>, cun imenso plano secuencia que nos vai abrindo o mundo dende o sentido do monumento, dende o sepulcro de Andrade o Bó e ate o <<Pasatempo>>, atravesando as manifestacións e os inxenios populares –os caneiros, o globo que contradí a lei da gravidade-, e ate entrarmos, de cheo, no legado dos irmáns García Naveira, auténticos globalizadores co seu culto ao exótico e ao teléfono, a rede de redes do momento.
Disculpade o meu desvío cara o cinematógrafo, pero é que en Manuel –lembrolles que gañou o consurso de guións convocado pola primeira cinematográfica <<Nós>>- había moito de documentalista, de se misturar coa materia pro-fílmica –sexan personaxes, lugares, eventos, lembranzas, fábulas-, de traballar dende ela cun dispositivo conciso, sen sobexo de aderezo, co rigor da chaira que non sabe de cánticos, nun espazo que para o sentido da vista é areia e sobor do que o interior goberna o exterior, onde cómpre facer saír as cousas, as palabras, aqués rituais apenas perceptíbeis nos espazos habitados por xentes do cumún: o adro, a barbería, os cafés, a romaría.
Atrévome a dicir que canda el andivo esa frase de Chateaubriand que tamén aconsellou ao cineasta Robert Bresson, neste caso verbo dos actores: ...sen lles faltar naturalidade, fáltalles natureza. Canda il o Manuel tamén prefería a natureza mesmo a natureza do nonsenso, do extrafalario, dos seus ‘toliños’, como se ten falado.
Imos, pois, parármonos nos herois, nas personaxes, nos nomes propios do Manuel, como pezas nodais dos seus escritos para a sección habitual de colaboración que mantivo en ANT e que aínda con meirande profusión aplicou ás de El Correo Gallego/O Correo Galego, ECG/OCG ou Galicia Hoxe, GH. O primeiro indicio é a grande cantidade de pequenas biografías con que Manuel nos deleita, en grande número vencelladas ao oficio da escrita –ámeto co que contraeu, por vontade, a función de intenso divulgador-. Pero as verdadeiras personaxes tíraas do máis excéntrico dos comportamentos humáns, deses ‘modelos’ que son quen de confrontar a norma, por exceso ou por defeuto, personaxes das que foi acumulando documentación ao longo da súa vida –don Juan de la Coba y Gómez, capaz de provocar o milagre de que o can de San Roque rebese porque ese xenial escultor, coas presas de que estiver listo para as padronais, confecionouno con carola de nabo- e que se distinguiron como verdadeiros tratadistas; como personaxes de intención didática, tipo o devandito ou o meu preferido, o tío Valentín (vide <<Andando a terra>> 24-11-1978), entrega na que podemos topar todas as constantes do Manuel María articulista, é dicir, un protagonista, un momento de crise, unha saída que, no caso do tío Valentín, foi ser autor dun tratado para persinarse. Enchendo de real esta andamiaxe o texto vai corcosendo as peripecias biográficas do Tío Valentín, que “rematou por facerse mestre de escola”, de Cespón, onde compadreaba con Castelao: un mestre ao que lle dan praza en Lousame “onde hai unhas minas perto da parroquia de Fruime”, citamos. E o azar, que o tío Valentín pase por Fruime, trae canda si o recordatorio dos cregos poetas, ese inserto de saberes concretos, tan especial para Manuel, que introduz en cada texto, e que en facéndoo patrimonializa o seu coñecemento. O tio Valentín, o heroi deste artigo, “non quixo emigrar”, dinos Manuel.
Porque a pé da galeguización da vida cotián, de nós como cidadáns e dos Medios de Comunicación como ágora, como República, Manuel combateu a perda, a perda da conciencia (eís as súas críticas mesmo a persoas moi queridas como Eduardo Blanco Amor polo seu “paso ao españolismo”, cito, e advirto que se lea no contexto da estraña transición que artellaron para Galiza os persoeiros metidos a cabezas de lista dos partidos españois, estraña transición que comezou coa UCD, seguiuse con Piñeiro ou Isaac no PSOE dende as primeiras eleccións, as de 1977, co esfarelamento do PSG, e chegou ate Fernández Albor, entre outros, no PP. No artigo que Manuel escrebe co gallo do pasamento de Eduardo Blanco-Amor -a quen coñecín tamén canda el e Saleta por mor dunha feira do libro en Foz e unha viaxe a seguir ao xantar, con parada no Casino de Viveiro –onde estaban Piñeiro e Fermín Penzol-, e fin de traxecto en Sargadelos, onde pasaba unha tempada o novelista, a atmósfera como figura literaria ateiga cada letra, cada párrafo que trae á tona a voz do propio Eduardo relatando o seu retorno de América e a acollida dos seus camaradas de Galaxia. Citamos a Eduardo Blanco-Amor dende Manuel María: “ Déronme tempo para morrerme de fame. Estorbáballes o meu xesto ceibe. Alvaro Xil, nos primeiros tempos, asinoume cinco mil pesetas”. E citamos, agora, o remate de texto de Manuel, na contraportada de ANT, o 7 de decembro de 1979 : “Nin o presidente da chamada Real Academia Galega, de quen por certo Eduardo Blanco Amor era membro numerario, nin o presidente da chamada Junta de Galicia, que naceu na provincia de Ourense, asistiron ó enterro de Eduardo Blanco-Amor”
Manuel combateu a perda da conciencia que acompaña a perda da materia, das posibilidades de vivir –no interior, caso Blanco-Amor-, ou da poboación, da cidadanía, que tén que largar pró exterior: a emigración.
Sería inabarcábel sequer cuantificar os rexistros e a significación plural que acolle o tema ‘emigración’ na obra do Manuel, anque tal vez sexa ocasión para lembrar esa transferencia dende a prensa á poética, os ‘poemas-noticia’ que informan do que a prensa franquista ignora: do número de mozos que saen cada día das Terras de Lemos ou do Val de Quiroga (sinécdoque de Galiza) para Barcelona.
Celebrou Manuel a melancolía do lugar dende cedo (vide un artigo de 1952, <<San Froilán>> en El Pueblo Gallego), de Outeiro de Rei, das espadañas do campo de Santa Isabel, do paso do tempo, que lle dá o pé para incorporar –ollo! en El Pueblo Gallego, incautado a Portela Valladares e converso en cabeceira da <<Prensa del Movimiento>>- uns versos en galego:
...
O meu corazón no corazón da noite
En antergo mar maior aves voade
...
e celebrou a viaxe, a fábula, o proximo-viaxado –a traverso da lenda, da crenza, da fala, do imaxinario- e retornado como exemplo, como alegoría ou como alento. Párense, se non, neste texto do 1952, que dá notica de troveiros dos séculos XII e XIII, de Johan Gaudioso, de Nuño Fernán de Mirapeixe –este nome de ensoño-, quen, citamos “trobó, al modo provenzal, en lengua galaica”. Párense neste texto de 1952 e vexan como se emparellan os troveiros con Pepe da Costa, alguacil do Concello de Outeiro, que Manuel descrebe e compara, polos seus esgos morfolóxicos, cos celtas que habitaban “as camposas do rei Baltar das que falou o meu amigo Alvaro Cunqueiro”. Párense no modo de dignificar o popular.
E comparen con estoutro, <<Encol do castrapo>>, publicado en La Región, no 1973, o que Camilo clasifica como época da militancia, cun antes e un após. <<Encol do castrapo>> é, tamén, un modelo do xeito no que utiliza a sátira Manuel e do que un libro publicado en Portugal, Odas nun tempo de paz e de ledicía, libro que me incitou a prologar, e que eu prologuei aos meus rampantes vinte e un anos, é a mostra más cabal.
Voltamos a <<Encol do castrapo>> e a unha das ideas-chave de toda a obra de esta época do Manuel: o vencello idioma-clase e a urxencia de recoñecer as consecuencias da perda que non é outra que a desaparición como suxeito colectivo, como nación. Tal se a lingua, o exercito dos probes, fose o estandarte único que podemos manter mentres nos expropian as terras, o sochán, as augas, as almas (as concencias), a xinea.
Estraordinaria a mudanza de estilo e a radicalización da orde interna dos artigos nesta época na que, sen arrodeos, Manuel parte dunha idea coa que desenvolve circos sen saída, no mellor da pedagoxía maoista. O lector, ao que se lle fai participe dende o primeiro intre dunha proposta que funciona como un axioma, como algo a aceptar, por exemplo coa frase tan común a todo xénero de explicacións ¿quedamos nisto?, ese lector diciamos, é convocado decote a se prantexar: qué farías ti nesta situación? Qué fas ti en casos coma estes?
Despoixas de ter ben identificado e ridiculizado ao inimigo: “os que queren falar castelán e o que falan é castrapo”, Manuel fai devalar as consecuencias para o común de nós, un común no que se inclúe o inimigo, consecuencias que traen consigo a perda : “todo idioma é portador dunha cultura “, unha cultura non é só o inmaterial senón o total que articula unha sociedade, a cultura vai, xa que logo, “ das cancións do berce á Economía”
E, por fin, a lus que se albisca, o castrapo como loita interior que padecen certos grupos e individuos, loita “entre o idioma que abandonaron e que pula por sair de novo”... e o idoma que coidan adoptaron, o español.
Avantando coas conclusións de Manuel María como xornalista, chamaría a atención para o modo en que utilizou as chamadas ‘leis do lector’, as de proximidade, cotidianeidade, as socio-afectivas e a de intereses en troques de necesidades, que é o diferendo entre o bon e o mal marxista. A súa precisión, a súa craridade, a súa comprensión dos fenómenos e das persoas, van entrando en cada texto como auga de rios diversos, tal os catro ríos que contornan Outeiro. A guía construtiva dos seus artigos, con pequenas variantes, é ben recoñecíbel, cáse que canónica, para relatar as cousas: presentación-descripción, en primeiro termo; o que se nos vai revelando, o ignoto, o solprendente ou aquelo que se nos fai lembrar, a seguido; o momento de crise, a dubida, a contradición ou o sen sentido; o apoio noutros (Otero, sempre Otero); os insertos, o sentido de participar de diferentes situacións, a coexistencia de momentos, de accións, de persoas que se relacionan co motivo do texto; a moralexa, unha pequena frase para dar a pensar. Agás cando se trata dun texto celebratorio en torno dunha persoa, dunha evocación, dunha viaxe, en que, a frase final, acostuma trasladarnos a empatía do propio autor fundido – etre avec- co que nos está a relatar. Escollo, de El Progreso, o artigo <<Luis Pimentel 1895-1958>>, publicado o 19 de decembro de 1995, onde se nos dá noticia dunha pandilla, Os Godallos, da que o autor de Sombra do aire na herba formaba parte, xunto co don Purificación de Cora Paradela, na altura propietario do xornal El Progreso: Cando don Anxel López Pérez –di o Manuel- se empeñou en axardiñar algúns lugares da cidade, Os Godallos, para asombro de viadantes e curiosos, sementaban nos incipientes xardíns fabas, nabos, repolos, allos, cebolas ou millo”.
Ao ir pontuando a presenza de Lugo na poesía de Pimentel, ao falar da influencia decisiva que tivo nel propio, o texto esvae cara esa señardade que sempre nos deixa este tipo de ofrendas: “Volvemos sempre á poesía pimenteliana, tan temblorosa, tan auténtica, tan desnuda, tan humana, tan suxerente, tan fermosa, de tantísima calidade, tan inefable (...),e, un chisco máis adiante, xa na fin: Agrandounos Lugo, Galiza, o mundo. Por el sabemos –e endexamais o esqueceremos- que “a Poesía é o grande milagre de mundo”. ¿Qué máis podemos pedir?.
Os usos diferentes que Manuel María fixo do xornal –botando man, cando foi preciso, da sección de <<Cartas ao director>> para denunciar o que a censura, noutros espazos, ía tolleitar-, convérteno nun activista sen acougo, nun reporter sen patrón –no senso orixinal de transportar anacos do real, facerllos ver aos outros e que eses outros poidamos adeprender-, fan del un singular ‘free-lancer’ que oferta os seus servizos para informar, entreter, dar a pensar arredor daquelo do que gosta máis: o seu país, a literatura do seu país, e ese monumento no que a nosa malfadada historia, en calquera dimensión, virá a se redimir: As Penas de Rodas. Foi a achega número catro das publicadas en <<Andando a terra>>, o 10 de febreiro do 1978.
Cando a viu publicada entrou en pánico, púxose furioso, porque para ilustrar a sección Pepe Barro, o noso deseñador, incluira só unha das penas e Manuel colleuno como un presentemento de que alguén puidera andar a cismar en deitar abaixo o seu totem máis especial. Exemplo do que a comén identificamos como ‘petit sujet’ que nos textos do Manuel se converten nalgo fundacional, o autor explícanos que se Santiago está fachendoso da súa Catedral, A Coruña da Torre ou Lugo das Murallas, a parroquia de Santiago de Gaioso, no Concello de Outeiro de Rei da Terrachá, estao das Penas de Rodas, das que di que son “pesadas e leves” a un tempo, que parez que as vai levar o vento.
Estou certa de que as Penas de Rodas, convertidas nun cabalo alado, nun dese cabalos da mitoloxía céltica, foron canda Manuel deica a outra beira.
Gustábanlle uns botíns marróns, modelo de patinadora, que eu tiven tempo atrais. Chamáballes ‘andantes’.
Teño dito.
Moitas Grazas.