1916: Despois da perda do seu fillo (1913) e dunha cegueira da que se recuperou parcialmente (1914), opta por algun cargo ao marxe da medicina, emprégase en "Estadística" na cidade de Pontevedra. E o ano da fundación das Irmandades da Fala. En 1935 formulaba el a sua situación anímica neste 1916:

     Desde este momento combina as multiples actividades de profesor de Dibuxo, funcionário de Estadística, escritor, pintor e militante político. En 1925 publica "Cincuenta homes por dez réas", en 1926 "Cousas"; en 1930 "As Cruces de Pedra na Bretaña". Xa en 1921 comezara o contacto con Europa que expresou no seu Diario.
     1931: Elexido Diputado por Pontevedra nas Cortes Constituíntes da II-ª República.
     En nadal deste 1931 é a fundación do Partido Galeguista. Castelao forma parte da secretaría; a posesión de Secretario Político retrasa-se até 1933 e, na práctica, até a sua volta do desterro en 1935.
     1933: Cesa como diputado por disolución das Cortes. Académico da R.A. Gallega.
     1934: Firma o Pacto de Compostela do que surxe Galeuzca. Traslado forzoso.
     1934: Badajoz.
     1935: Retorna a Pontevedra. Nova viaxe a Francia e Bélxica.
     1936: Diputado nas eleccións do 16 de febreiro polo P. Galeguista. Dirixe a campaña do Estatuto plebiscitado o 28-VI-1936. A sublevación militar coincide coa sua estáncia en Madrid.

     1937: Asiste ao Parlamento, trasládase a Barcelona e Valencia. Edita "Galicia Mártir", "Atila en Galicia".
     1938: Consigue que o Estatuto de Galicia tome estado parlamentario nas Cortes de Monserrat. Viaxe a URRSS. Edita o album "Milicianos". Parte para N. York, Cuba.
     1940: Establécese en Buenos Aires. Estreo de "Os vellos non deben de namorarse".
     1944: Presidente do Consello de Galiza. Publica 1.ª ed. de "Sempre en Galiza".
     1945: Asiste en México á sesión das Cortes no exílio na que se ratifica o Estatuto de Galícia.
     1945: Acepta o cargo de Ministro do Goberno da República no exilio. Acude a Francia para as sesións deste Goberno. En agosto de 1947 retorna a Buenos Aires.
     1950: 7 de xaneiro fina na Clínica do Centro Galego de Buenos Aires. O día 9 é enterrado na Chacarita, no panteón do Centro Gallego. O derradeiro libro do que firma os primeiros plegos do prelo, "As cruces de Pedra na Galiza" (resumo da cronoloxía histórica de Castelao na obra de V. Paz Andrade, "Castelao na luz e na sombra", Ed. Do Castro, Sada-Coruña, 1982).

     A princípios de século, Galiza era un país en descomposición. Actuaban antagonicamente fortes dinamismos de esperanza e de morte. Luis Seoane entendiao asi:

     A demografia galega de 1900 a 1950 é o primeiro test que detecta os síntomas da gravedade situacional.

     Povoación de Galiza e porcentaxe Galiza/España
          1900: 1.950.515 - 10.64
          1910: 2.063.589 - 10.32
          1920: 2.124.244 - 9.93
          1930: 2.230.281 - 9.42
          1940: 2.495.860 - 9.59
          1950: 2.604.200 - 9.26

     O ritmo de crecemento é inferior á media do Estado. A recuperación da década 1930-1940 monstra o factor emigración, que se invirte neses anos, como decisivo neste fenómeno.

    
     O crecemento vexetativo de Galiza é paralelo ao do Estado, a saida migratória perturba este proceso e indica a problemática máis grave, a insuficiéncia económica.
     A emigración é, xa que logo, un dos fenómenos máis visíbeis e alarmantes da Galiza do s. XX. Viña de atrás, certamente, pero toma formas masivas e actua de disolve social de primeiro grau.

   En 50 anos perde Galiza perto de medio millón de habitantes pola emigración, segundo os censos oficiais (420.437), aparte dos emigrantes non contabilizados que suman unha alta porcentaxe. Só a década 1931-1940 invirte o signo e devolve ao país 63.517 persoas. Estas e os retornados previamente xogaron un papel importante na economía, cultura e política do país. Os lugares de emigración mais receptores foron Arxentina, Uruguai, Brasil e Cuba, antes de 1940. Venezuela e México de 1940 a 1950. A emigración ao interior do Estado e a Europa, a diferéncia dos anos 1960-1975, era menos significativa.
     Se a maior parte da povoación vivia en áreas rurais, o 86.7% en 1930 e o 78.6% en 1950, o predomínio da actividade primária, principalmente agrária, era absoluto.

     Estas cifras non deben entenderse na sua frialdade. A calificación do posto de traballo principal non obedecia a leis fixas; abundaban os traballadores de máis dunha actividade. En todo caso e fora de núcleos reducidos, como Vigo, Ferrol, A Coruña, o proletário industrial era inexistente e os de servícios moi reducido. A problemática social dos traballadores era grave, no campo e nos outros sectores, pero a clase social obreira era tan feble como inicial. Entre 1900 e 1936 a conflitividade social verdadeiramente significativa era a labrega.


PROBLEMATICA ECONOMICOSOCIAL

     A identificación persoal con Galiza é unha característica de Castelao; iso consígueo mediante a atención á realidade humana do país e a comunión cos seus habitantes. O artista Castelao só dibuxa ou escrebe para dialogar cos homes da sua Terra. Antón Vilar Ponte, na resposta ao discurso de entrada de Castelao na RAG, manifestábao asi:

     De aí que nas obras de Castelao, especialmente no "Sempre en Galiza", ten acollida a problemática enteira do país, incluso aquela que estaba menos perto dos ambientes ordinários nos que se movia.
     O problema agrário recorre todo o espácio galego e estala en fondos conflictos en 1907, 1916 e durante os anos da República. En 1937, no que sería o primeiro libro de "Sempre en Galiza", escrebia Castelao:

     A superación dos restos feudais na estrutura da propiedade da terra e da forma de Desamortización habida en Galiza no s. XIX foi a grande obra do movimento agrarista. A caseque totalidade da propiedade da terra cultivábel estaba a fins do s. XIX na man da aristocrácia e da burguesía. Se no s. XVIII o 52% destas terras eran propiedade eclesiástica, coa desamortización esa parte pasou á burguesía e somente en cantidade insignificante ao campesinado. A forma mais habitual da posesión para o cultivo desa propiedade era o foro. Pero os grandes foros estaban tamén na man da burguesía que subforara ou arrendara aos labregos unidades de exploración ou eidos determinados.
     Durante a segunda mitade do s. XIX a burguesía progresista tentou de solucionar esta situación coa redención en favor dos labregos das cargas forais. A lei de 1873 nese sentido foi derogada en 1874 sen lograr efectos sensíbeis.
     Co século XX a tarefa de eliminar tal estado de cousas pasa aos labregos. As sociedades mutualistas son o antecedente das agrárias e dos sindicatos. 1907 marca a data dunha loita que non se remata nen durante a IIª República (1931-1936). En todo caso as redencións pendentes realizáronse caseque na totalidade antes de 1950.
     A primeira etapa da loita agrarista corresponde aos anos 1907-1912. Destacan catro organizacións societárias:
     —Solidaridade Galega, promovida por Lugris Freire, R. Sanz, S. Golpe, os irmáns Naveira, etc. Apoiada, nos primeiros pasos, por parte do clero no que sobresae o abade da Coruña, Sr. Bernárdez. Mediante o "catecismo solidario", repartido por milleiros, extenderon a sua actividade nun eixo que vai de A Coruña, Santiago, Arzúa, a lugares de Chantada-Monforte. As tres Asambleas Agrárias de Monforte, 1908, 1909 e 1911, débense principalmente aos Solidarios. Acreditan un reformismo e un acertamento importante á realidade do país. Tímidos redencionistas do foro, buscaban a unidade lugareña e a desaparición do caciquismo.
     —Unión Campesina, 1907-1910, tamén se desenvolveu arredor de A Coruña. De inspiración anarquista, adopta métodos directos contra os fielatos e a inxusta distribución dos consumos. Foron dirixentes M. Martínez López e X. Moreno Bello. Inda que desfeita como colectivo, mantivo a inspiración de bastantes sociedades agrárias tanto durante a Monarquia como a II.ª República.
     —O Directório de Teis (Lavadores-Vigo), de influéncia no sur de Pontevedra, decididamente antiforista. Chinto Crespo, un dos seus dirixentes en unión de M. Lago e Arturo Prieto, os chamados "tres mártires" e "Os tres apóstolos", sofreron desterro. Entenderon antes que ninguén a reivindicación dos montes veciñais e utilizaron o poder da prensa para movilizar os labregos.
     —En 1910 irrumpe Acción Gallega de Basilio Alvarez. Os primeiros propagandistas que vivian en Madrid, trasladáronse a Galiza. Actuaron con forza nas asambleas agrárias de Rivadavia e nas seguintes. Sen programa definido, Basilio Alvarez consegueu as maiores concentracións que se recordan, desatou unha protesta verbal de violéncia e criou en toda Galiza unha situación de protesta colectiva que axilizou o traspaso da propiedade e a unidade campesiña.
     —O agrarismo cristián operaba desde 1900, aproveitou a lei sindical de 1906 e extendeuse levemente. En 1918, coa visita do xesuita P. Navares e doutros dirixentes do CNCA, consigue notábel expansión. Utilizado pola Ditadura, forma en 1930 a FFCCA de Galicia (Unión rexional de Federacións Católicas Agrarias). Durante a República móstrase achegado á CEDA. Númericamente este sindicalismo compite co total restante, ideoloxicamente é moi amarelo, para actua realmente no campo ao través de algunhas cooperativas.
     A segunda etapa agrarista exténdese até a Ditadura.

     Da forza organizativa agrária é testigo o número tan alto que cobría o mapa enteiro de Galiza.

     Unha terceira etapa corresponde á Ditadura e á II.ª República. En 1926 deuse a lei de "redención foral", regulada en 1927. Con ela os propietários lograron mellores cotizacións que as outorgadas na contenda agrarista. Legalizado o proceso, reforzado pola República, prosegue realizándose incluso no réxime adverso do Franquismo.
     As duras condicións nas que o labrego galego acedeu á propiedade total da terra, sen axudas crediticias, explícanse polas remesas de divisas da emigración, a favorabilidade de certos précios agrários e o aforro desusado destes traballadores. Foi un paso decisivo para chegar a unha "reforma agrária" produtiva, aspecto inda non acadado. Pero aquela conquista modificou o tecido social do agro. Desaparecen os "fidalgos" xa arruinados a fins do XIX, perdeu poder caciquil o burgués gran terratenente de forais, desapareceron os cabezoleiros e unha chea de intermediários que fiaban o "caciquismo político desde a Restauración". Castelao analizou no exílio a xeira agrarista:

     Neste ambiente de loita iniciábase a "modernización" da agricultura galega, tanto coa penetración da maquinária, como de abonos, sementes seleccionadas e razas vacunas. A Guerra civil interrumpeuno, e a política económica do Franquismo, desde 1960, escorouno cara o domínio do capitalismo extrarural.

     Outros problemas económicos de Galiza eran o da pesca, da indústria conserveira e os servícios tanto portuários como viários. Sobre a pesca e a conserva expresábase asi Castelao en "Sempre en Galiza", p. 49:

     Efectivamente, a pesar da introdución da conserva e da mellora na navegación, o litoral galego vivia anos de baixa rendabilidade. A Ditadura arranxou alguns pequenos portos. Cidades como Vigo beneficiábanse dos fluxos migratórios e construian espléndidas avanidas. Pero a emigración devoraba a beiramar. Rianxo era unha proba de baixo nivel de vida nos anos de Castelao.
     O resto das indústrias galegas estaban no berce: a electricidade, a metalurxía etc. A vias de comunicación tanto do ferrocarril como de carreteras eran pésimas. Sobre o ferrocarril falou Castelao nas Cortes e volta ao tema en diferentes escritos no exílio:

     Asi que nen o ferrocarril transversal, nen o de Zamora-Ourense foron levados á realidade. No é de extrafiar que os sectores máis vivos do obreirismo galego daquela foran os da construción do ferrocarril e os dos portos de Vigo e A Coruña.
     Ao marxe deste aspecto sombrizo da economía galega aferrollada polo centralismo, Galiza experimentaba certa dinamización. A Banca galega desde a década do 20 expandíase, a gaderia presionaba nos mercados, a conserva penetraba en Europa. Os políticos e os facendistas galegos postulaban formas máis librecambistas frente ao proteccionismo gubernamental favorábel a Cataluña, ao Pais Vasco e aos latifundários do cereal. A depéndencia económica do país non era tan fonda como hoxe e as alternativas do nacionalismo iban cara un capitalismo autocentrado e cooperativista.


MIRADOIRO CULTURAL

     A situación cultural de Galiza a princípios de século era inquedante. Corria parella a situación escolar:

     O maior esforzo escolar corresponde á II.ª República:

     En cinco anos aumentou o número de mestres o 44%. As catro províncias galegas ocupaban un posto entre as dez primeiras do Estado en mestres por 1.000 habitantes.
     Pero o aumento cuantitativo non correspondia ao cualitativo. A escola galega era distorsionante da cultura comunitária, carecia de racionalidade e non preparaba para transformar a sociedade senón para subordinala aos interes exteriores. No galeguismo das Irmandadaes da Fala apareceu non só a preocupación dunha escola crítica e galega senón tamén se iniciaron pasos tímidos de experimentación. Asi se recollian os desexos de vellos pedagogos como Sarmiento. Xoan Viqueira e Risco participaron nun proxecto de escola presentado na III.ª Asamblea nacionalista. Castelao escrebeu en "Sempre en Galiza":

     A inadecuación da escola tanto no ensino primario como no médio e universitário partia ante todo da língua utilizada, o español, e conxuntamente da marxinación da cultura galega á que non servia nen dinamizaba, ao contrário pretendia eliminar. Só pequenos intentos no ensino médio e mínimos no universitário foron excepción. Asi afondábase día a día a separación entre a cultura das clases populares e a dos funcionários e axentes da educación escolar.

     A reacción do galeguismo para dinamizar a cultura galega foi grande e os resultados brillantes. Castelao entrou de cheo nesta funcionalidade co Album Nós:

     No méio deste desplegue cultural, literário, artístico e ideolóxico están várias organizacións, pero moi primordialmente as Irmandades da Fala. A significación política desta sociedade non resume o seu valor; a xeración das Irmandades cultivou todas as respostas de Galiza ás incitacións do tempo.
     De algunha forma incorporáronse a esta chamada os arquitectos como A. Palacios (1876) que durante a República erixiu o templo votivo do Mar en Panxón e trazou un plan de urbanización de Vigo, abandonado polos Concellos postbélicos, e M. Sánchez Román (1875) fiel á tradición do granito, autor dos edifícios da Caixa de Aforros en Santiago e do Museo Provincial de Lugo.
     A recuperación escultórica foi parella á pictórica. F. Asorei no seu obradoiro de Compostela traballa tamén o granito levantando monumentos en vilas e cidades. Con el hai unha prometedora escola: Bonome, Eiroa, Xoan Piñeiro, Failde. Este foi o grilón cos novos escultores actuais.
     Chamoso Lamas exprésase asi sobre a pintura galega:

     Na mesma traxectória de Castelao están C. Maside, M. Colmeiro, A. Souto. As becas da Diputación de Pontevedra axudaron esta explosión de valores que tantos nomes deron á pintura de aqueles anos. Moitos prosiguen inda un labor decisivo, como Laxeiro, outros foron os mestres aquí e no exilio, como U. Lugris e L. Seoane. Esta floración inqueda coincide coa mesma vibración dos poetas. Castelao deixou no seu "Diario" ben expresadas as arelas dunha arte comprometida tanto como formalmente valiosa. Nunha carta íntima ao poeta Manuel Antonio escrebía:

     Eran, xa que logo, tempos de búsqueda, de inspiración na propia matriz. Para iso tamén axudaron certas institucións. A Real Academia GALEGA PRESENTOUSE COS SEUS PRIMEIROS ACADÉMICOS o 30 de setembro de 1906. Era Presidente M.M. Murguia. O seu boletín, que se iniciou en 1906, é un expoñente de laboriosidade e de promoción do coñecimento do noso pasado. En 1923 surxia o SEMINARIO DE ESTUDIOS GALEGOS con variadas seccións onde se agruparon os mais dos investigadores da época, cunha biblioteca e o boletín Arquivos. Presidian as seccións do Seminario: Cabeza de León, Xesús Carro, Paulino Pedret, Filgueira Valverde, Otero Pedraio, Vicente Risco, L. Tobio, L. Iglesias, M. Gómez Román, M. Díaz Rozas e A.D.R. Castelao. Obras de colaboración como "Terra de Melide" acreditan unhas técnicas avanzadas de traballo en equipo.
     Nese ambiente desenvolveuse a literatura enlazando cos últimos escritores do XIX como Pondal, rompendo co falso ruralismo ao través do manifesto "Máis ala" (1923) de Manuel Antonio e A. Cribeiro. Galiza contou cunha explosión poética da mellor calidade. Somente unha referéncia mínima o demostra: Ramón Cabanillas, Manuel Antonio, L. Amado Carballo, F. Bouza Brei, Iglesia Alvariño e os daquela iniciadores A. Cunqueiro, Blanco Amor etc. Pero o mais notábel foi a madurez da prosa científica e literária na que brillaron os tres máximos criadores: R. Otero Pedraio, V. Risco e A.D.R. Castelao.
     O expoñente de esta criatividade foi a revista Nós. O axente veiculador o editorialista Anxel Casal e a monstra un amplo ano de prensa en galego ou, ao menos, con numerosa participación da prosa galega. O mellor esforzo dun intento de prensa libre e ao servício do País foi o xornal "Galicia" de Vigo, dirixido por V. Paz Andrade nos anos da Ditadura. A extensión e alcance da prensa diária ou periódica pode observarse pola seguinte estadística:

     Do censo total de publicacións periódicas destes anos, Devois presenta esta proporción para as editadas en galego ou en castelán e galego:

     Do devandito cabe concluir que a língua galega estaba nun proceso inicial de normalización, de avance na normativización, que a literatura penetraba en todos os campos poéticos e científicos e que a cultura galega non só contaba con excelentes valores individuais, senón que buscaba unha resposta global da sociedade aos seus problemas. A Guerra civil foi tamén unha guerra contra a cultura galega que tivo o seu exílio en Latinoamérica á espera de voltar.


POLÍTICA GALEGA

     Castelao sentíase identificado como criador cultural, pero a chamada á Política, que lle impuxo inmensos sacríficios, converteuno no motor do nivel onde a vida do país tomaba as decisións máis perentóricas.

     Nos 50 anos do s. XX o poder político en Galiza sofreu modificacións sustanciais.
     Ábrese o século dentro da Restauración, sistema de liberalismo conservador, oligárquico e caciquil. Os fios da política dependian de Madrid e ali cairon dirixentes galegos conservadores e progresistas. Tanto Dato como Canalejas chegaron á presidencia do Goberno Central e proseguiron proxectos de U. Montero Rios. No espácio galego movianse os "virreis" de turno e repartianse as actas.

     Pero o povo galego non se resignou ante esta política corrupta. Sindicalmente foron os movimentos agrários os máis resistentes ocasionándose enfrentamentos e mortes violentas v.g.:

     1909: en Oseira, 9 mortos e 27 feridos.
     1910: en Viana do Bolo, axitacións campesiñas. 
     1911: en Noia, axitacións campesiñas. 
     1916: en Nebra, 38 feridos e 5 mortos.
     1922: en Sobradelo, 3 mortos, 10 feridos dos campesiños e 3 da G. Civil.

     Duas organizacións políticas galegas recolleron as arelas do povo contra a política estatal: Os Solidarios e as Irmandades da Fala. Pretendian os homes de "Solidaridade Galega" conquerir unha representación política parlamentária. Se ben obtiveron algunhas vitorias locais, fracasaron como formación política. As Irmandades (1916) marcáronse no Congreso de Lugo (1920) uns obxectivos moi avanzados:
     —Autonomía integral de Galiza, autonomía municipal, preparación dunhas bases para un federalismo hispánico no que entrase Portugal.
     Os fracasos electorais de 1918 e a doble tendéncia, política unha, cultural outra, criaron a partir de 1922 rupturas nas Irmandades, sendo a liña cultural a que dominou nos anos da Ditadura.
     No sector obreiro, cativo pero moi vivo, a resisténcia á Restauración foi sensíbel. Duas formacións acaparaban o sindicalismo, UGT e CNT; as duas promoveron grandes folgas na Coruña, Santiago, Vigo e Ferrol. O número dos militantes aumentaba e resistiu as presións da Ditadura.

     A redución ao silencio dos partidos políticos durante a Ditadura serviu, até certo ponto, para a reformulación destes, tanto para os de signo estatal, como os galegos. Nos derradeiros anos o galeguismo e o republicanismo acercáronse cara formar coalicións antimonárquicas. Nas asambleas de Barrantes e Lestrove quedaron constituidas ORGA (Organización Republicana Galega Autonoma) e posteriormente FRG (Federación Republicana Galega 1930). O exito desta nas eleccións de 1931 consagrou a vida política de S. Casares Quiroga, pero non impediu a deserción dos nacionalistas para criar un partido própio.

     Durante a II.ª República (1931-1936) Galiza despertou da aparente apatia na participación electoral. Naquela primavera asomaron os seus anceios todos os sectores da provoación, todas as forzas políticas e os grupos de presión.
     Na esquerda estatal destacaron o PSOE, o PC e o PRS.
     O PSOE consigue certa implantación con diputados en 1931 e 1936. Dubidoso na sua aceptación de Galiza como nación, levou unha política recelosa, excepto na formación do FP en 1936. Tamén posteriormente, durante a Guerra civil e anos sucesivos, obstruiu a aprobación do Estatuto galego e a obra de Castelao. O PC creceu levemente e mantivo maior respeto aos problemas galegos. No seu seo apareceron correntes nacionalistas como as de Benigno Alvarez. Este partido tiña unha incidéncia notábel en certos sectores, v.g., no maxisterio ourensán e nas casas do povo de várias cidades.
     O Partido Radical socialista foi unha monstra da resistencia á dereitización do PR, pero apenas significou algo na política galega. A falta de galeguismo nestes partidos ocasionou a escisión do PSOE que deu nacemento á USG, con influéncia na zona de Santiago.
     Na dereita estatal acabou acaparando altas cotas a CEDA, hostil ao Estatuto Galego o mesmo que Renovación española de X. Calvo Sotelo. Ambos partidos traballaron por atraerse á Iglexa e aos empresários galegos.
     O Partido Radical, en xiro á dereita constante, contaba en Galiza con influencia; os seus dirixentes mereceron as maiores descalificacións do galeguismo. So B. Alvarez se proclamaba autonomista por libre, mentras os radicais se opuxeron ao Estatuto defendendo somente a descentralización económica. Tamén temos que recoñecer a existéncia de FE tanto na Universidade de Santiago como en núcleos buegueses rurais e urbanos. Poucos pero agresivos prepararon as bases do posterior pleito civil.
     Neste ambiente de forzas centralistas o galeguismo consigue fundar o PG a fins de 1931. O gran labor deste partido asi como das Mocedades Galeguistas foi a elaboración, propaganda e plebiscito do Estatuto de Galiza que conseguiron en 1936 con éxito relevante e gracias tanto ao poder institucional de Casares Quiroga ao frente do aparato estatal, como do apoio do FP. Os resultados legais do plebiscito do 28 de xuño de 1936 foron:

   Esta realidade fermosa para os nacionalistas galegos é expoñente dun duro labor durante os dous primeiros anos (1931-1932) e no 1936. O PG por obra de Alexandre Bóveda lograra unha organización ampla e acollia unha militancia en formación intelectual. A honradez, a laboriosidade e preparación intelectual dos dirixentes galeguistas fixeron posíbel unha conciencia en Galiza cara a sua identidade.
     Pero o labor político dos partidos é inseparábel da movilidade ideolóxica dos traballadores do agro, mar e fábrica. Aqui houbo unha forte politización ao través dos sindicatos UGT, CNT e agrários.

     Nºs de afiliados a UGT en 1932 = 21.748
     Nºs de afiliados a CNT en 1932 = 33.755

     Ambos sindicatos estaban a afiliar sociedades agrárias. Asi en 1932 a FNTT afirma ter os seguintes afiliados:

     Coruña, seccións 25, afiliados 2.917
     Lugo, seccións 5, afiliados 232
     Ourense, seccións 18, afiliados 1.715
     Pontevedra, seccións 14, afiliados 974

     (Ver G. Probados, M., "Movemento obreiro e socialismo, A Coruña, 1931-1933", ed. do Castro, Sada, 1982, p. 20).
     Hai que confesar que este forte movemento obreiro significou pouco tanto na formación da conciéncia nacional como nas eleccións. Na mente dos nacionalistas das Irmanades e do PG estaba a penetración tanto nas sociedades agrárias como no ambiente das cidades como Vigo e Ferrol.
     Se o PSOE e o PC estaban alonxados diferentemente dos problemas própios de Galiza, traballaban na mellora da sociedade e na profundación da cultura. Non asi os grupos de presión como o exército e a igrexa. Esta, despois dunha certa mirada de interés polo galeguismo, agrupouse arredor da CEDA e contra o sindicalismo de clase. É certo que un bon número de católicos, do clero e dos laicos, militaban no Seminario de Estudos Galegos e mesmo no PG; parte deles separáronse para apoiar á Dereita Galeguista escindida do PG no 1935.
     Galiza atravesaba unha etapa de despegrizamento, non había ambiente tenso, nen situacións limites en 1936. A Guerra Civil, a que arrastraron as Dereitas oligárquicas e o exército antirrepublicano, romperon esta liña de esperanza.

     Só seis meses houbo en Galiza de guerra civil e de paseos, asasinatos e fusilamentos xudiciais. Podemos dicer que en 1937 a guerra non só estaba fora das nosas fronteiras, estaba como campo de batalla xa imposíbel para o nacionalismo. Castelao ve como os batallóns galegos da República tratan de defender o honor de Galiza. Logo seria a guerrilla dos fuxidos e dos retornados do exílio en apoio de aqueles. En Galicia foi unha xesta dura e longa (1939-1951) con restos até 1965, 1967 e novos xérmolos en 1975. Significaba o incorformismo e a lealtade.
     Á vez o galeguismo do exilio e do interior buscaba solucións políticas. O do interior, cedeu antes. Xa citamos un texto de Castelao no que aparece a sua anguria ante as decisións que levaron á disolución do PG para buscar unha via cultural en 1950. Castelao morre coa ilusión dunha Galicia republicana, libre e soberana. A guerra e o exílio tamén madureceron a sua ideoloxía política e contan no legado aos galegos de hoxe.