Non sei se o feito de escribir Cidades, un libro de poemas ¿para adolescentes? me lexitima para falar con algunha autoridade do tema ao que remite o título deste artigo. Probablemente non. En todo caso, o título desta pequena reflexión responde moito máis exactamente ao que se me solicitou desde fadamorgana que a un convencemento persoal e, de feito, a continuación pasarei a cuestionar algunhas premisas en relación coa poesía na literatura xuvenil (e tamén infantil).

A verdade é que non teño claro se cando escribín Cidades quería escribir para nenos/as ou para adolescentes. Desde as coleccións onde se publicou, Cidades está recomendado a partir dos once anos en galego e a partir dos doce anos na súa traducción ao castelán. A crítica, de xeito case unánime, considerouno un libro de poemas para adolescentes. En todo caso, o que si teño claro é que a miña intención era escribir un libro de poemas que puidesen ler, moi especialmente, os nenos e os adolescentes (ademais dos adultos, por suposto). E o que tamén teño moi claro é que escribín un poemario para o neno que eu fun e que nunca puido ler un libro coma o meu (coma o meu ou coma outros moitos, pois moi poucos nenos e nenas da miña xeración gozaron do privilexio de achegarnos á literatura infantil desde a infancia).

Evidentemente, o escritor ou escritora de literatura infantil debe ter moito máis en conta o seu destinatario que aqueles que só escriben para adultos, e esa é unha verdade irrefutable, pero tamén é certo que mesmo os escritores/as de literatura infantil han capacitarse para crear un distanciamento necesario con respecto ao seus lectores/as a fin de que a súa creatividade non agrome condicionada xa de principio e baixo a presión de certos prexuízos.

A min, a experiencia das diversas charlas ou recitais que dei permíteme comprobar que non son sempre os rapaces/as de máis idade os que mellor acollen os poemas do meu libro. Por poñer un exemplo, recentemente na mesma mañá dei dúas charlas en dous cursos diferentes do mesmo centro de ensino. Na primeira, ante rapaces de 5º de primaria (de dez anos), os poemas de Cidades foron acollidos con auténtico entusiasmo. Na segunda das charlas, ante rapaces de 1º da ESO (de trece anos), os poemas de Cidades foron acollidos coa discreta aceptación de quen considera que é unha persoa case adulta e xa pasou a idade de escoitar «poemas bonitos». Aquí evidénciase que na recepción dunha obra literaria, a esas idades, pesan moitos máis factores que os estrictamente literarios.

Un dos motivos máis claros (aínda que non sempre recoñecido) polos que Cidades é asignado á categoría de poesía para adolescentes débese ao seu uso (reivindicación, diría eu) do verso libre. Efectivamente, o uso do verso libre entre a poesía destinada a lectores/as infantís é máis estraño que un pinocho sen nariz. E digo eu que parece coma se a máis característica e irrenunciable adquisición da poesía moderna estivese vetada para os máis pequenos. Aceptando, como a teoría da literatura acepta desde hai moito tempo, que a esencia da poesía contemporánea está no ritmo (e non na forma nin na rima), non deixo de preguntarme por qué motivo lles seguimos denegando aos lectores infantís o acceso a ese importante e definitorio estadio da nosa literatura actual, e, desde logo, á máis radical modernización da poesía do século XX. Sobre todo, cando sabemos que na narrativa infantil actual produciuse unha importantísima actualización de enfoques, de técnicas narrativas, de puntos de vista e de contidos (é dicir, unha fundamentalísima renovación). En confianza, a asunción da rima como verdade incuestionable para a poesía infantil paréceme un asunto francamente retrógrado. Sobre todo, porque quedamos atrapados nun dos tópicos clásicos que penden historicamente sobre a literatura infantil e xuvenil: a minusvaloración dos seus receptores. Moi especialmente agora, que estamos nun momento en que se reivindica a especificidade dos receptores para a conformación teórica desa literatura.

Por outra banda, creo advertir unha tendencia de peso na literatura infantil que considera moi relevantes as formas na obra literaria (como elemento de xuízo para a súa adecuación aos receptores), e en consecuencia apréciase ben que son estas as que determinan, basicamente, a designación ou atribución desas obras por idades aos destinatarios (tarefa, por certo, que non depende só de criterios teóricos ou pedagóxicos senón tamén comerciais) e, sen embargo, aténdese moitísimo menos á trascendencia dos contidos. E se isto pode ser un feito cuestionable para a narrativa, creo que é un feito moi evidente na poesía infantil. Nese sentido, resulta habitual atopar poemarios que se adecuan moi ben aos lectores/as infantís nas formas e nas apariencias pero que resultan absolutamente etéreos, abstractos, sen referentes, e daquela moi afastados dos intereses deses lectores en canto aos contidos. E conste que nada está máis lonxe da miña intención que reivindicar unha banalización nos contidos dos poemarios, pois tal cousa non me parece mérito ningún para o valor literario dun libro. Na miña opinión, pola contra, a aposta debe centrarse en atopar contidos de certa trascendencia con interese evidente para os rapaces/as e que ao tempo tamén resulten modernizadores nas formas. Pero o que acontece con moita frecuencia na poesía é que as formas, facilonas ata o ridículo, encubren obras de dubidosísima calidade literaria coa desculpa dun maior achegamento aos lectores/as, e, con alarmante compracencia, unha insuperable sucesión de ripios facilmente cuestionables que desde logo non conseguen transportar os rapaces á máxia que a capacidade evocadora, subversiva e aglutinadora da poesía supón. E, aínda que pareza atrevido afirmalo, iso é evidente mesmo na obra dalgúns incuestionables autores clásicos da literatura infantil e xuvenil como, por exemplo, Gianni Rodari.

Pois ben, ata aquí, o que eu pretendía era poñer en dúbida o feito de que os destinatarios naturais de Cidades sexan os adolescentes, malia que é unha premisa que eu mesmo acabo por aceptar en moitas ocasións, se cadra empuxado pola necesidade ou a impaciencia de querer saber onde están os meus lectores e lectoras.

Pero ademais de cuestionar que a poesía de Cidades (e daquela, toda a poesía de verso libre) estea destinada aos adolescentes, quero cuestionar tamén a existencia da propia poesía para adolescentes. E non pretendo facelo en función da súa potencialidade para conformar un corpus literario destinado a eses lectores (que amais de posible paréceme tamén desexable) senón en función da súa existencia física ou, mellor dito, da súa inexistencia física. E aínda que en Galicia a tradición da poesía infantil e ¿xuvenil? é moito máis «vigorosa» que noutras culturas (e a iniciativa editorial moito máis arriscada e atrevida), e proporcionalmente a outras culturas existe un pequeno gran feixe de autores/as de indubidable calidade, a respecto do anterior, non deixa de ser relevante que o crítico español Jaime García Padrino se pregunte no epígrafe dun artigo da súa autoría: «¿Literatura juvenil o narrativa para jóvenes?»  E vén a conto porque o desenvolvemento da literatura xuvenil ata o de agora produciuse case exclusivamente no terreo da narrativa. E se ben existen algunhas trincheiras tras as que é posible atopar poesía infantil, sen embargo, hoxe por hoxe é practicamente imposible dar con poesía para adolescentes. E aínda diría máis: para calquera autor ou autora pode resultar un esforzo esgotador intentar publicar un libro de poesía para adolescentes nunha colección xuvenil, por moita calidade literaria que o libro teña (sobre todo no panorama editorial español). Pero é que mesmo a poesía destinada ao público infantil ten unha presencia testemuñal e guetizada en practicamente todas as literaturas europeas e a súa presencia é mínima nas coleccións infantís. En España, a única colección estable de poesía infantil é Ajonjolí, de Hiperión. E se eu tivese que nomear un autor que escriba poesía para adolescentes en español non sabería ir moito máis alá de Carlos Murciano (con todas as reticencias que xa expresei para Cidades). En Portugal, por exemplo, os autores de poesía infantil cóntanse cos dedos dunha man e o único minimamente visible é José Jorge Letria, aínda que emerxan algúns realmente interesantes, como João Pedro Mésseder, especialmente para esa potencial poesía xuvenil. Cada vez que viaxo por algún país europeo adoito facer un auténtico «safari» polas librerías, sexan francesas, alemanas ou italianas (vaia ermo na tradición deste país de filastrocche) procurando inutilmente poesía infantil e xuvenil. Só é posible atopar algunhas poucas (e interesantes) aportacións no ámbito anglófono.

Así que, se resulta difícil detectar a presencia da poesía infantil, dificilmente se poderá falar da existencia de poesía para adolescentes nas literaturas infantís e xuvenís europeas. Cando menos, de poesía escrita especificamente para eses destinatarios, porque se existen títulos visibles teñen habitualmente a forma de antoloxía de autores clásicos dalgunha literatura nacional ou da literatura universal seleccionados para o público infantil e xuvenil. Esas antoloxías anteriormente presentábanse baixo a etiqueta de infantil e xuvenil e agora adóitanse dividir, por razóns de mercado, en poesía para nenos e poesía para adolescentes. Aínda que en galego non existe, polo de agora, ningunha antoloxía deste tipo, teñen unha presencia relevante no mercado español ou portugués.

A literatura destinada á franxa de idade xuvenil xorde como resposta do mercado á demanda do sistema escolar e tamén ás novas sensibilidades que os cambios sociais  produciron nos últimos anos. Claro que as leis do mercado seducen sempre aos autores para aqueles xéneros que resultan máis comerciais. E o mercado que move a literatura infantil é tan áxil, tan sumamente devorador, que hoxe por hoxe mesmo cuestiona os textos máis renovadores e menos convencionais en favor da comercialización e das vendas, o que supón un serio empobrecemento para a literatura infantil e xuvenil (ademais de establecer unha forma sutil de censura). A asombrosa facilidade con que se traducen as obras de literatura infantil e xuvenil entre as linguas peninsulares (que atinxe con frecuencia, por razóns estratéxicas, a libros de escaso valor literario) é outro síntoma tanxible desa realidade. Por outra banda, a tantas veces aludida «invisibilidade» da literatura infantil e xuvenil á que reiteradamente se ten referido Agustín Fernández Paz non axuda nada neste sentido, pois a producción literaria foxe dunha revisión crítica e dos convenientes xuízos valorativos que axudan aos lectores (aos seus mediadores, claro) a debullar o vastísimo panorama.

En consonancia co anterior, a poesía está lonxe de ser un xénero comercial, non conta, daquela, cos favores do mercado e a súa presencia nas coleccións infantís é absolutamente marxinal (nas xuvenís, como dixemos, inexistente). Semella un círculo vicioso: evidentemente, non se publica poesía porque a poesía non se vende, e non se vende poesía porque a poesía non se le e, en boa medida, os rapaces/as non len poesía porque a animación á lectura esqueceu o xénero. E aquí entramos nun novo problema, que nos conduce ás aulas.

Eu, sen embargo, non dou creto a esa afirmación, tantas veces argumentada, de que a poesía non lles gusta aos rapaces/as. Pola contra, teño ben claro que cada vez que dou un recital de Cidades gaño lectores e consigo encadilar aos oíntes cos meus poemas. O que parece unha verdade incuestionable é que se a maior parte do profesorado non le poesía, dificilmente vai ser quen de lle transmitir o gusto por ela e mais a súa sensibilidade aos alumnos/as. E se a única vez que as rapazas e rapaces teñen un poema diante é para realizaren unha análise textual ou un comentario literario, non me estraña que sintan animadversión cara a un xénero que precisa unha especial predisposición.
A mensaxe que debemos trasmitirlles aos rapaces e rapazas (ou, cando menos, a que eu trato de lles trasmitir en cada un dos meus recitais) é que non é importante que entendan o que o poema quere dicir (e moito menos, o que o autor quere dicir); o verdadeiramente importante é que se deixen seducir polas palabras, polos sonidos, polos ritmos, pola musicalidade e que constrúan a súa propia interpretación a partir do que todo iso lles suxire, se é que queren construíla; senón, que disfruten, simplemente. Todo o demais xa virá logo, co hábito. Ese é o auténtico pracer de gozar coa creación artística.